30 April 2007
03:00 -
11:00 - Васила Иноятнинг Толиб Ёқубга очиқ хати 9:00 - Абдураҳим Пўлат: Толиб аканинг “даҳшатли” ўчи. Уни Оллоҳ афв этсин!
11:00 - Васила Иноятнинг Толиб Ёқубга очиқ хати 9:00 - Абдураҳим Пўлат: Толиб аканинг “даҳшатли” ўчи. Уни Оллоҳ афв этсин!
11:00 - Васила Иноятнинг Толиб Ёқубга очиқ хати
Жаноб Яқубов!
Дардларингизни бўйнингиздан соқит қилувчи мақолангизни ўқиб, ниҳоят мени ҳам мақтаб, қилган ишларимни юзага чиқарадиган одам топилганидан бениҳоя ҳузур қилдим. Ажойиб! Антиқа! Антиқалиги шундаки, ўзингиз ҳам анча енгил тортган кўринасиз. Бу - мақолангизнинг сўнгида «этим сказано все», «я сказал все» деганингиздан кўриниб турибди. Мени у ер-бу ерда кўриб қолсангиз қучоғингизни очиб қарши олган пайтларингизда дардларингизни кўзма-кўз, юзма-юз тўкиб солсангиз эди, балки ичингиз бундан-да тозаланарди. Ёки аввал мендан қўрқармидингиз? Назаримда, мендан яхшигина чўчирдингиз. Сабаби мени ўзингизга «оппонент» деб билардингиз ва пайимни қирқиш учун ҳар қандай вазиятдан фойдаланишга ҳаракат қилардингиз. Энди эса Парижга жойлашиб олганингиздан фойдаланибсиз. Начора. Мен очиқ курашда тобланганман ва бундай курашга доимо тайёрман.
2000 йил 14 декабрь куни Олматада очиқлашув қиламиз, Сиз билан юзма-юз гаплашамиз деб 27 нафар фаол тўпландик. Уларнинг аксар кўпчилиги бирликчилар эди. Барча Сизнинг Бирлик пулини (катта миқдорда) еб кетганликда, хиёнатда айбламоқда эди. Лекин Сиз «бу КГБнинг фитнаси» дея ҳаммани уриб, хонадан қочиб кетгандингиз. Наҳотки ҳамма бирданига КГБнинг одамига айланиб қолган бўлса? Айбингиз бор эди, тиззангиз қалтираб ҳақиқат олдида дош беролмадингиз. Мен ҳозир Сизнинг мақолангизга жавоб ўлароқ айбларингизни санаб ўтирмоқчимасман. Мени бу даражага тушириш учун Толиб ака деганлардан ўнтаси бир қопга жойланиб ҳаракат қилиши керак бўлади. Аллоҳга шукрларким, Сиз биттасиз (!).
Одамларни ўзингизга ишонтириш учун Аллоҳ номи билан қасам ичишни илгаридан хушлар эдингиз. Одатингизга содиқ қолиб «Аллах видит, я ни на секунду не отступал от идей «Бирлика» деб юборибсиз. У ҳолда Аллоҳ мана бу килмишларингизни кўрмаган деб ҳисоблайсизми?
- Сиз эмасми, Жамият аъзоларини Бирликдан чиқишга ундаган?!
- Сиз эмасми, Бирлик ғояларига қарши ҳали Озод деҳқончилар билан, ҳали «Серқуёш»чилар билан Жиззахда иш олиб борган, Жиззах бирликчиларини А.Пўлатовга қарши қайраган?!
- Сиз эмасми, Бахтиёр ака Ҳамроев ва Тўлқин Қораевни Бирликдан чиқишга мажбур қилган?!
- Сиз эмасми, жамият атрофига тупланган бирликчиларга Пўлатовнинг ғийбатини қилиб, Бирликка тупириб ўтирган?!
- Сиз эмасми, Бирлик туфайли ёқаси оқариб, оғзи мойга ботган?! Дунёни кўрган?!
- Сиз эмасми, Исмоил Дадажонов билан вилоятма-вилоят йиғилишлар ўтказиб юрган пайтимизда НЕДни алдаб (берган ҳисоботларингиз менда сақланган, истасангиз оммалаштириб бераман, фақат ўзингиз истасангиз) «Документы Бирлика и Эрка находятся на грани регистрации» деб ёлғон ҳисоботлар эвазига ўтирган кўрпачангиз қатини қаппайтирган?!
- Сиз эмасми, Бирлик ҳаракатнинг 12 йил оралаб ўтказган Қурултойига Ҳайъат аъзоси бўла туриб, таклифнома ола туриб, қўл силтаган?!
- Сиз эмасми, Жамият аъзоларининг, яъники бирликчиларнинг товоғига қўлини суқиб, уларнинг нонини туя қилиб, қон қақшатган, уларни охир-оқибат безитиб тарқатиб юборган?!
- Сиз эмасми, Андижон воқеалари муносабати билан қамалган Андижонлик ва Қўқонлик бирликчиларимизни озод қилиш йўлида юзма-юз келишганимизда ҳам бир оғиз уларни сўраб қўймаган! Уларнинг озод бўлиши йўлида ҳатто муҳим учрашувларда ҳам бир оғиз сўз айтмаган?!
- Сиз эмасми, марҳум Шовруқнинг (Аллоҳ ўз раҳматига олган бўлсин!) ўлимини қарсак чалиб кутиб олган. «Ана энди, биз Жамиятимизни овоза қиламиз» деган қабиҳона сўзларингизга кўпчилик гувоҳ!
- Сиз эмасми, Жамиятнинг асосчиси Абдуманноб Пўлатовни (гарчи унинг ўзи ҳам раис бўламан деб талпинмаётган бўлса ҳам) Жамиятдан четлаштирган. Жамиятни сақлаб қолишда, унинг фаолиятини тиклашда ва жамиятнинг барча аъзоларини бир неча йил техник ва молиявий таъминлаб туришда, қолаверса Жамиятнинг дунёга танилишидаги Абдуманноб аканинг хизматларига нонкўрлик қилган?!
- Сиз эмасми, Жамиятни рўйхатга олдирмаслик учун жон-жаҳд билан ҳаракат қилган, қонун талабларини бажармаган, 10 йил аввалги ҳужжатлар билан кўзбуямачилик қилган?!
- Сиз эмасми, Бирлик туфайлигина «порахўр Яқубов»дан «господин Якубов»га айланиб Париж минораларини тунлари сайр қилаётган, жаҳон жамоатчилигини ёлғон хабарлар, сохта кўрсаткичлар билан чалғитган?!
Санайверсам адоғи борми?!
Жамият аъзолари Сизнинг қабиҳ фитналарингиздан, молиявий кўзбўямачиликларингиздан безиб, қочгани жой тополмай менинг ёнимга келишди. Мен ҳеч кимнинг кўкрагидан итармадим. Чунки улар бирликчилар эди. Мен йиғинларимизда шеър ўқиганимда, дарвоқе, Сиз қатори тик туриб қаршилаган, кўкрагини барча бало-қазоларга тутиб берган бирликчиларимиз эди. Мен уларга хиёнат қила олмасдим. Сиздан фарқли ўлароқ ғийбат ва фитналардан узоқ бўлдим. Нон топдим ва улар билан бирга баҳам кўрдим. Қувончу-азасида бирга бўлдим. Қамоқхоналарига кириб бордим ва катта кўпчиликни қамоқхоналардан олиб чиқишга муваффақ бўлдим. Мен бирликчиман дегани борки, ёрдамимни аямадим. Мен аёл эдим, шунга қарамай, тунлари оилам билан вилоятма-вилоят юришдан чарчамадим, улар билан бир пиёладан чой ичишни ўзимга шараф деб билдим. Мен уларни бугунгача қадрлайман ва улар учун жонимни беришга ҳам тайёрман.
7 нафар Жамият фаоллари учун битта фотоаппарат сўраганимда «мен уйимни ремонт қилган бўлсам, нима, мен сенларга фотоаппарат ҳам олиб беришим керакми?» дея ўқириб бердингиз. Ваҳолангки, ўша пайтда Бирлик эвазига белингиз букилмайдиган даражада эди. Мен шу куни Жамиятдан чиқиб кетдим. Бунга хонангизда ўтирган 15 нафар фаол гувоҳ. Кейинчалик улар ҳам номингизни атамай қўйишди. Сиз одамларнинг қадрига етмадингиз, уларни пучак пулга олмадингиз. Сиз бизга битта фотоаппаратни раво кўрмадингиз. Мен эса нафақат эзгуликчиларимни молиявий, балки уларни техник томондан ҳам таъминлаб қўйдим. Бу Аллоҳнинг менга берган ҳадяси, қолаверса синови эди. Бугунги кунда вилоят раҳбарларимнинг барчасида, баъзи бир шаҳар, туман бўлимларимизда ҳам компьютер, фотоаппарат, диктофон, юридик адабиётлар бор. Ишонмасангиз сўраб-суриштириб олинг!
1998 йилдан бошлаб Жамият ишида ўта фаол бўлдим. Буни ҳар қалай инкор қилмассиз. Эртадан кечгача судма-суд юриб, айниқса Жаслик қамоқхонасига бориб Сизга ахборот олиб келардим. Сиз эса уларни ўз номингиздан тарқатиб ўтирардингиз. Кейинчалик бундай ҳулқингиз Урлаева қатори 16 нафар фаолларнинг ҳам жонига тегди ва улар Сиздан юз ўгиришди, Сизни лаънатлай-лаънатлай Жамиятдан чиқиб кетишди. Мен ва мен учун жуда қадрли бўлган Музаффар Мирзо ва Аҳмад акаларнинг Америкага кетишимиздан бехабар Жамият қурултойини 2001 йил 25 сентябрга режалаштирдингиз. Жамиятда аҳвол чатоқ ва Сиз раис булиб сайланмай қолишингиз мумкин эди. Бизнинг сафаримиз 28 сентябрда бошланишини билиб қолдингиз ва жон-жон деб Жамият қурултойини 5 октябрга кўчирдингиз. Қурултойда бизнинг иштирокимизсиз ҳам шарманда бўлдингиз. Устав қабул қилинмади. Лекин Сиз раис бўлиб олдингиз. Аниқроғи баённома шундай тузилди.
«Эзгулик»нинг Таъсис қурултойидаёқ (19 февраль 2002 йил) биз (Абдураҳим аканинг талаби билан) Сизнинг юқорида санаб ўтилган «хизматларингиз» ва «садоқатингиз»га қарши курашни тўхтатганмиз ва Жамиятимизнинг номини Тоҳир ака Умаровнинг ташаббуси ва Қурултой қарори билан Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари «Эзгулик» жамияти деб атаганмиз. Жамиятимизнинг номи инсонларни савоб иш қилишга, эзгу ишларни амалга оширишга чақиради ва мен унинг раҳбари ўлароқ ҳеч қачон бу ғояга қарши иш юритмадим. Сизга қарши курашни тўхтатганимиз Искандар ака, Ҳайитбой Ёқубов, Комил Ғофуров, Суҳроб ва яна 4 кишининг норозилигига сабаб бўлди ва улар бизнинг Қурултойимизда ва кейинчалик ҳам фаолиятимизда қатнашмадилар.
Бирлик сўзи ҳукумат раҳбарияти, унинг катта кўпчилик қисмини қўрқувга, титроққа солгани рост. «Эзгулик»нинг 98 фоизи бирликчилардан иборат экани ҳам рост! Мен буни ҳеч қаерда яширмаганман ва айнан шу кўрсаткич билан Адлиядан рўйхатга ўтишга эришганмиз. Бу бизнинг бир йиллик меҳнатимиз, курашимиз маҳсули. Бу халқаро ташкилотларнинг, дипломатик корпус вакилларининг саъй-ҳаракатлари! Бу бизнинг қонунларни тан олганимиз, унинг талабларига жавоб бериб, ҳукумат идораларини ҳам қонуний ишлашга мажбур қилганимизнинг натижасидир! Биз қонунларни ҳаракатга келтирдик. Биз курашдик ва енгиб чикдик. Биз яқинда қайта рўйхатдан ҳам ўтдик. Ўтган вакт ичида ҳукумат томонидан бир неча ашаддий текширувлардан ҳам ўтдик. Биз ҳукумат текширувларидан, сариқ чақасиз қолиб кетишдан қўрқмадик! Қўлимиз ҳалол, виждонимиз тоза!
А.Байбулатовни мен МХХга хизмат қилганини кўрмаганман. Гумон ҳам гуноҳ. Лекин унинг Сизни кирдикорларингизни фош қилиб ёзган мақолаларига қарши чиққанимда у мени судга берди. Сизнинг кўрсатмаларингиз билан Жиззахда «Эзгулик» конференцияси ўтиб, Сизга маъқул келган одамни сайлашибди. Бунинг учун эса мен А.Байбулатовнинг биринчи душманига айландим. Мен ҳақимда аёвсиз мақолалар ёзиб интернет орқали тарқата бошлади. Менинг устимдан айни сайлов арафасида Республика прокуратурасига «террор ишларини тайёрлаяпти» дея ариза берди Бу ҳаракатларни тўхтатиш, А.Байбулатовнинг таъзирини бериб қўйиш З.Алматовнинг қўлидан келмасмиди, агар мен унинг ҳамтовоғи бўлсам. Менга нисбатан жиноий иш қўзгатилди. Қўқон шаҳридан менинг номзодимни Олий Мажлис депутатлигига қўйиш учун 300 дан ошиқ одам мажлис ўтказмоқчи эканлигини Исмоил ака маълум қилдилар. Лекин А.Байбулатовнинг саъй-ҳаракати туфайли мен ўз номзодимни қўя олмадим. Яхши ҳамки, депутат бўлмабман. Бўлмаса ўзингизни осиб қўяр экансиз (астағфирулло).
Пикетларга қарши чиққаним рост. Сабаби ҳуқуқ ҳимоячилари индивидуал аризачилар билан пикетда ёнма-ён турмайдилар. Балки улар у ерда умумий аҳволни назорат қиладилар, кузатадилар ва керак бўлса аризачиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қиладилар. Қонуний ташкилот бўлгани учун ҳукумат идораларига расмий мурожаатлар қиладилар. Лекин масала бориб Жамиятнинг умумий ҳақ-ҳуқуқларининг топталишига бориб тақалса, унда Жамият аъзолари Марказий Бошқарувнинг қабул қилган қарорига кўра ҳар қандай норозилик актларини ўтказадилар. Милиция халқи пикетчилар қолиб ҳуқуқ ҳимоячиларини тортқилаб кетишини гўё билмайсиз. Шунинг оқибатида бугунги кунда 4 нафар фаолимиз қамоқда ўтирганини ҳам гўё билмайсиз?! Гўё «Гат-гат қилган карнайчи, балога қолган сурнайчи» мақолини ҳам билмайсиз, господин Якубов!
Абдураҳим аканинг Ўзбекистонга келишини ҳаммадан ҳам кўра мен жуда истайман, лекин у одамни йўқотиш қандай оқибатларга олиб келишини билганим учун ҳам, қолаверса, Сизнинг саъй-ҳаракатларингиз билан шароит ярата олмаганимиз учун ҳам қарши бўлганман. Сизнинг ва Сиз кабиларнинг айбингиз билангина А.Пўлатов ва бошқаларнинг юртга қайтиши қийин бўлаётганидан, наҳотки, ўз айбингизни хис қилмайсиз? Яна ҳукумат А.Пўлатовнинг Ўзбекистонга келишни асло истамайди деб ҳам қўяр экансиз. Кўришни истамаган одамини ҳукумат нима қилишини ҳали танагизда хис қилмасдан туриб жуфтакни ростлаб қолдингизку. Бошингизга арматура тушса нима қилардингиз?! Мен Жаҳонгир Маматовнинг оиласини Тошкентдаги уйидан ёмғир қуйиб турганда қандай улоқтириб ташлашганини яхши эслайман. А.Пўлатовнинг бир ўлимдан қолгани, Анвар аканинг портлатилган уйи, Пўлатжон, Абдуманноб аканинг қамалиши, Ёдгор аканинг кўрган заҳматлари уларни юртни ташлаб кетишга мажбур қилди. Лекин Сизни эса Париж минораларидаги ранг-баранг чироқ ёғдулари имлаб қўйишмади. Қасам ичманг. Қасамхўрлик гуноҳ!
Назаримда, кейинги пайтда Сиз худоликка ҳам даъво қила бошладингиз. Акс холда, Сиз мени ҳукумат кўрсатмаларини бажараётганимни, З.Алматовнинг хонасига хоҳлаганимда кириб, хоҳлаганимда чиқаётганимни қаердан кўрардингиз?! Ахир мен чиндан ҳам унинг хонасида бўлмаганман, у билан ҳатто юзма-юз ҳам келмаганман. М.Қурбоновни озод қилиш учун А.Пўлатовнинг ташаббуси билан мен кафиллик хатини ИИВнинг вазири номига берганман. Шу куниёқ (ҳукумат, назаримда нима қилишини билмай турган бўлса ажабмас) менга Тягей деган корейс миллатига мансуб ИИВ ходими қўнғироқ қилиб чақирди ва унинг жавобини олиш учун тунги соат 12 гача ИИВ эшигида турганман. Эртасига азонда М.Қурбоновни озод қилиш учун Жиззахга жўнаб кетганман. Сиз эса Тошкентда ва Жиззахда яшаб, ҳатто қўлингизни қўлингизга ҳам урмагансиз!
Менинг юқоридаги ҳаракатларим учун ИИВнинг одами бўлсам, бўлганим бўлсин! Йўқ, яхшиси СНБники бўла қолай. Негаки, баъзи бировлар мени Р.Иноятовнинг аммаси деб ҳам билади. Шуниси қулайроқ ва ишончлироқ Сиз кабиларга.
Мен чиндан ҳам ҳокимият ресторанида юртга ош бердим. Сиз келмаганингиз учун ош ўтмай қолгани йўқ. Аллоҳим насиб қилса кейинги ошларимни ундан-да зиёда жойларда бераман. Насиб қилса, биз чин маънода катта тўйлар қиламиз, юртга ош берамиз, лекин Сизга ўхшаб болаларимизни ташлаб кетмаймиз. Афсус, Исмоил аканинг фарзандларини тишида тишлаб юриши Сизга ўрнак бўлмабди.
Мен Сиздек бекорчи бўлганимда эди, жуда кўп фактларни, рақамларни ва тарихий мисолларни келтиришим, Сизни мулзам қилишим, Сиздан фақат ҳўл кўпик қолишига эришишим мумкин эди. Лекин бундан нима фойда? Фойдаси фақат бизни кузатиб турганлар, биз бир-биримизни ғажиб тугатишимизни пойлаб турганларга асқотади. Назаримда уларга ҳам охирги пайтларда иш қолмади Сизга ўхшаганлар туфайли.
Господин Якубов,
Сизнинг номингиз билан боғлиқ бирон хат-ҳужжатни ўқимасликка ва Сизга бошқа мактуб йўлламасликка сўз беришдан олдин, Сизга «Эзгулик» ва Бирликнинг ғалабасини кўришликни, демакки халқимизнинг чин маънодаги озодликка эришишини кўриш учун ҳам Аллоҳдан тан-сиҳатлик ва узоқ умр тилайман. Гуноҳларингизни сўрайман. Барчамизнинг билиб-билмай қилган гуноҳларимизни ЎЗИ кечирсин.
9:00 - Абдураҳим Пўлат: Толиб аканинг “даҳшатли” ўчи. Уни Оллоҳ афв этсин!
Ҳар бир кишининг, бу нарса айниқса сиёсатда катта аҳамиятга эга бўлган фактор, маълум бир потенциали бор. Ҳеч ким ўз потенциалини ошолган эмас, ошолмайди ҳам, чунки потенциал объектив категория бўлиб, инсоннинг табиати, билим даражаси ва замоннинг талабларига жавоб бера олиш қобилиятидан келиб чиқадиган воситаю имкониятлар тўпламидир. Тўғри, ўз устида ишлаш ҳисобига потенциалини кенгайтироладиган шахслар ҳам бор, аммо, бундайлар жуда озлигини тан олиш лозим.
Шу сабабли, айниқса сиёсатда, яъни мамлакат тақдири билан боғлиқ ишларда, ўз потенциалини тугатиб бўлган одамларни ўзгартириш масаласи муҳим аҳамиятга эга бўлган вазифага айланади. Мени ўқувчилар тўғри тушунишларини истардим, “потенцали тугади” сўзлари билан одамларни камситиш, дискриминация қилиш каби бир ниятим йўқ, аммо, бу факторга кўз юмиш – реалликдан юз ўгириш, кўп ҳолларда, маълум бир лавозимдаги одамни қўлидан келмаган ишни қилишга зўрлаш ва шу билан миллат манфаатларига зид иш қилишдан бошқа нарса эмас.
Потенциали тугаганини тушунган одам ўз вақтида ўзи истеъфога кетса, олам гулистон бўларди, аммо, минг афсуски, ҳар доим ҳам шундай бўлавермайди. Ривожланган демократик жамиятларда потенициали тугаганларни алмаштириш механизмлари бор ва улар етарлича эффектив ишлайди. Аммо, эндигина демократик йўлга ўтган жамиятларда бундай механизмлар ҳали яхши йўлга қўйилмаган.
Дунёда мен гапираётган мавзуга оид мисоллар кўп. Улар хусусида соатлаб гаплашиш мумкин. Яхшиси ўз тарихимизга, мен ўзбек мухолифатининг тарихини назарда тутмоқдаман, мурожаат қилайлик.
* * *
Ўзбекистонда биринчи миллий-демократик ҳаракатнинг асосчилари, улар асосан ёзувчилардан иборат эди, потенциалларини бир неча ой ичида тугатдилар. Улар Горбачевнинг сиёсати билан бошланган умумдунё демократик жараёнларни тушунолмадилар, ўзларинг ибтидоий ирқчилик даражасидаги тушунчаларидан юқори кўтарилолмадилар. Потенциали тугаганларнинг сиёсий саҳнадан отилиши табиий эди, аммо улар сиёсий саҳнада қолиш учун ўз идеалларига ҳам хиёнат қилишгача ва ўз душманлари бўлмиш коммунистик режим билан ҳамкорлик қилишгача бордилар.
Ҳозир 53-54-чилар деб танилган бу хоинлар туфайли Ўзбекистонда диктатура қайтадан тикланди, Россиянинг хизматкори бўлган режим ҳаётини ҳозиргача давом эттирмоқда. Ўзбек мухолифати охир-оқибат ўзини бу хоинлардан тозаланган бўлса ҳам, мазкур жараён миллатимиз учун қимматга тушди.
Ўз потенциали тугаганини тан олишни истамасдан, ўша 53-54-чилар каби оёғимизга болта уришга интилаётганлар ҳали ҳам ичимизда бор. Уларнинг энг ёрқин мисоли сифатида сўнги йилларда Михаил Ардзинов ва Толиб Ёқуб ўртага чиқишди.
Мен уларни қилаётган ишларини жуда яхши билсам ва тушунсам ҳам, шу пайтгача бу масалани тилга олмадим, бошқа сафдошларимиздан ҳам шундай қилишни илтимос қилиб келдим. Чунки, менинг фалсафамга кўра, потенциали тугаганларни ҳеч қандай дискриминация қилиш керак эмас, уларга жамиятда ўзларига лойиқ жойларини топиб олишда ёрдам бериш, уларнинг аввалги хизматларини доим қадрлаш керак.
Аммо, потенциали битгани сабабли четга чиқиб қолган Толиб аканинг рус тилида ёзиб, ўзбек демократик мухолифатига дўст бўлмаган сайтларда тарқатаётган мақолалари кўрсатмоқдаки, у киши аламзадаликдан ҳам ўтиб, ўзбек мухолифатига нисбатан душманлик йўлига бурилган. Демак, бу воқеага муносабат билдириш шарт. Мен шахсан мақолаларни русларнинг Центразия сайтида ўқидим. Лекин, мақсадим бу мақолалар ва унинг муаллифини русларга тушунтириб бериш эмас, балки ўбек мухолифати ичидаги жараёнларга таъсир кўрсатиш бўлгани учун, ушбу муносабат-мақолани ўзбек тилида ёзмоқдаман. Чунки, дунё Толиб аканинг, қолаверса Михаил аканинг ҳам, асоссиз “дод-фарёдлари” билан мутлақо қизиқмаслигини жуда яхши биламан. Бу масалалар бизнинг ички масалаларимиздир, ичимизда муҳокама қилиниши керак.
* * *
1992 йилнинг бошида укам Абдуманноб бошчилигида Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари жамияти (ЎИҲЖ) тузилганда, менинг у билан ортиқча ишим бўлмаган. Аммо, 1992 йилнинг охири ва 1993 йилнинг бошларида демократик мухолифат яксон қилингандан кейин, айнан менинг ўзим “Ҳар бир мухолифатчи ҳуқуқ ҳимоячиси ва журналистга айланиши керак” деб айта бошлаганимни сафдошларимиз яхши билишади. Сиёсий фаолият учун майдон қолмагани сабабли, ҳуқуқ ҳимоячиси сифатида авваламбор ўзимиз учун сиёсий майдон яратишимиз лозим, деб ҳисоблардим. Шунинг учун, бундан ҳеч ким роҳатсиз бўлмаслиги керак, бу жамиятнинг фаолиятини 2000-чи йилларгача айнан ўзим бошқарганман.
Абдуманноб ҳам мамлакатни тарк этганидан кейин, 1996 йилгача ЎИҲЖнинг мамлакат ичидаги раҳбари ва асосий фаолият олиб борувчи аъзоси Михаил Ардзинов бўлган. Толиб ака ўша йиллари Тошкент Педагогика Институтидаги ишидан ҳукумат тарафидан ҳайдалгани сабабли Жиззахга кетиб қолиб, у ерда тирикчилик билан шуғулланардилар. Бу мажбуран бўлган қадам эканлигини мен жуда яхши биламан.
Шу йилларда Ардзиновнинг энг яқин ёрдамчиси Васила Иноят эди. Энг оғир йилларда Михаил ака, Васила ва яна бир қатор фаоллар (уларнинг ҳаммаси бирликчилар эди) қаҳрамонона иш олиб боришди. Мамлакат ичида бўлаётган аҳвол, Каримов ҳукуматининг қатағонга асосланган сиёсати дунёга улар тарафидан маълум қилинди.
Улар ЎИҲЖни сақлаб ҳам қолдилар. Шу сабабли, Васила тўғрисида кейин батафсилроқ гапираман, Михаил Ардзиновни КГБ агенти деб айблаш мутлақо мантиқсизликдир.
* * *
1996 йили Каримов АҚШга келиб кетгандан кейин, бир оз юмшоқроқ сиёсат олиб боришга бошлади. Шу йил кузда ЎИҲЖ очиқча ўзининг иккинчи қурултойини ўтказди. Шуни айтиш керакки, янги давр олдимизга янги масалалар қўярди. Михаил Ардзинов мард киши бўлишига қарамасдан, қоғоз ишларида пала-партиш иш қиларди, у тарафидан тайёрланган ҳужжатларда Ўзбекистон ҳукуматининг репрессивлиги қонунлар ва ҳуқуқий нормаларнинг анлизидан кўпроқ эҳтирос билан асосланарди. Дунё жамоатчилигининг ёрдамига муҳтож бўлган пайтимизда, бу камчилик анчагина принципиал роль ўйнарди.
Шуларни ҳам ҳисобга олган ЎИҲЖнинг Қурултойи янгидан раис бўлиб сайланган Абдуманноб Пўлатнинг таклифи билан Толиб Ёқубни Бош котиб, Михаил Ардзиновни котиб қилиб сайлади. Абдуманноб АҚШга қайтиб кетишини ҳисобга олсак, расмиятчиликка кўра, жамиятда биринчи шахс Толиб ака бўлиб қолди, Ардзинов эса - иккинчи шахс. Бу айтиб ўтишга ҳам арзимайдиган нарса жуда тезлик билан катта конфликтга олиб келди.
Масала шундан иборат эдики, жамиятнинг сақланиб қолишида ҳақиқатдан ҳам асосий роль ўйнаган Ардзинов ўзининг фикрига кўра бундай “адолатсизликка” чидай олмади. У Абдуманноб кетиши билан Толиб акага қарши ростакам уруш бошлади. Ўша кунларда менга (мен Истанбулда яшардим) Тошкентдан телефон қилган Васила воқеани тушунтирди. Жамиятнинг 9 кишилик Ҳайъатидан 5 нафари Ардзинов томони бўлиб, уни Бош котиб қилмоқчи бўлишибди. Бу 5 кишининг ичида ёзувчи-бирликчи Ботир Норбой ва Москвада яшаётган шоир-бирликчи Ёдгор Обид бор экан. Мен аввалига бу масалага ортиқча эътибор бермадим, “нима фарқи бор ким Бош котиб бўлишини”, дедим. Аммо кейин, бу иш яхшиликка олиб бормайди, ҳамма нарса ўзгармасдан қолгани яхши, деган фикрга келдик. Мен шахсан ўзим Ёдгор Обид ва Ботир Норбойга телефон қилиб, уларни ҳам шу фикрга кўндирдим. Ёдгор акани кўндириш учун бир неча кун ҳаракат қилганман. Мен бу стрларни ёзишдан олдин Австрияга телефон қилиб. Ёдгор ака билан гаплашдим ва ўша кунги воқеаларни жуда яхши эслашларига амин бўлдим..
Аммо, Ардзиновни умумий фикрга кўндириб бўлмади, у асосан шу пайтгача ҳуқуқ ҳимоячилигига умуман аралашмаган “Эрк” фаолларига билан биргаликда Мустақил инсон ҳуқуқлари жамияти тузди ва бундан кейин фаолиятини аввал Абдуманноб Пўлат билан Толиб Ёқубга, кейинчалик бутун “Бирлик”га қарши йўналтирди.
Аслида, у ўз потенциалини битирганди, бундан буён ички низолар яратишдан бошқа нарсага қодир эмасди. У бизга қарши жуда кўп ифлосликлар қилди, аммо, улар Ардзиновнинг асоссиз аламзадалиги натижаси бўлиб, буни КГБга боғлаш яна мантиқсизликдир.
Шуни алоҳида айтиш керакки, Толиб Ёқубга қарши курашда Ардзинов билан елкама-елка турганларнинг асосий қисми “Эрк” фаоллари, биринчи навбатда, бу партиянинг Бош котиби Отаназар Орипов эди. Бундан ҳам муҳими қуйидаги фактдир. 1989 йили 53-54-чилар Салой Мадаминов бошчилигида “Бирлик”ни сотишганда, мен уларни фақат сиёсий хоинликда айблаган бўлсам, баъзи сафдошларимиз, уларнинг биринчи қаторида Толиб Ёқуб, ҳозирда марҳум Дамин Нарзиқул ва адвокатимиз Миролим Одил туришарди, 53-54-чиларнинг фаолиятни баҳолашда мендан кўра қаттиқроқ иборалар ишлатишарди. Айнан шу сабабдан, 1992 йили “Эрк”нинг биносида Ўзбекистон Демократик Форуми йиғилиш ўтказганда, Салой Мадаминов йиғилишга “Бирлик” фаолларидан 5 киши (мен, Абдуманноб Пўлат, Толиб Ёқуб, Дамин Нарзиқул ва Миролим Одил) киритилмаслигини эълон қилган ва шу билан ҳукуматни ваҳимага солган бирлашишни болталаганди. Шуларни жуда яхши билган Толиб ака Ардзиновни КГБчи эканлигини қайта-қайта урғулаб туриб, 53-54-чиларнинг ҳукумат фойдасига ишламаганларини гапириши яна бир мантиқсизликдир.
* * *
Хуллас, 1996 йили Толиб Ёқуб асосан Васила Иноятнинг саъй-ҳаракатлари билан ЎИҲЖнинг Бош котиби бўлиб қолди. Шундан кейинги давр ичида бу жамият ҳақиқатдан катта ишлар қилди. Мамлакатдаги аҳволни мониторинг қилиш юксак савияда йўлга қўйилди. Жамиятнинг Толиб ака раҳбарлигида тайёрлаган маълумот, баёнот ва бошқа турли ҳужжатлари бир томондан ҳуқуқий нормаларга асосланса, иккинчи тарафдан, улар билан танишган одамнинг энг нозик нуқталарига тегарди, ҳеч кимни Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари масаласига бефарқ қолдирмасди. Менинг ўзим баъзи баёнотларни ўқиб, кўз ёшимни тўхтатолмасдим. Кейинчалик, ишлар яхши кетаётгани сабабли ва Толиб аканинг қаттиқ истагини ҳисобга олиб, менинг ўзим шахсан укам Абдуманнобни ЎИҲЖнинг раислигидан кетишга ундадим ва Толиб ака раис бўлди.
Лекин йиллар ўтиб борар, ЎИҲЖ фаолларининг қаҳрамонона ҳаракатларига қарамасдан Ўзбекистонда сал кам ҳеч нарса ўзгармасди. Бу ишларнинг бошида турган одам сифатида мен ўзим ҳаммадан олдин бу хусусда ўйлайбошладим: Хато нимада, яна нима қилиш керак, деган саволлар мени изтиробга соларди. Кўпчилик сафдошларимиз билан маслаҳатлашиб, бир қарорга келдик: Ишни янги поғанага олиб чиқиш керак, ҳуқуқ ҳимоячилигининг биринчи ва ибтидоий босқичи бўлган мониторингчиликни тўхтатмасдан, урғуни баландроқ босқичдаги ишларга бериш лозим. Аниқроғи, вазиятни фақат мухолифат партияларининг сиёсий саҳнага чиқишигина ўзгартиролиши мумкинлигини ҳисобга олиб, сиёсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, мухолифат партияларини тикланишига ёрдам бериш каби масалаларга эътиборни кучайтириш керак. Бу жиддий масалалар билан жиддий шуғулланиш учун эса, Жамиятни расман рўйхатдан ўтказиш масаласини асосий вазифалардан бирига айлантириш шарт.
ЎИҲЖнинг ҳамма етакчи фаоллари, қайтариб айтаман, уларнинг асосий қисми бирликчилар эди, бу фикрни тўла қўллаб қувватлашди. Фақат бир киши бунга тиш-тирноғи билан қарши чиқиб, мени ҳайрон қолдирди. Бу одам – ишонган тоғларимиздан бири Толиб Ёқуб эди. Мен Толиб ака билан соатлаб телефонда гаплашдим, Вашингтонга келганларида юзма-юз гаплашдим. Толиб ака сиёсий масалаларга яқинлашишдан ўтдан қўрққандай қўрқарди, сиёсий партиялардан узоқ туришни истарди, жамият аъзоларини сиёсий партяларга яқинлашмасликка чақирарди. Жамиятни рўйхатдан ўтказишга принципиал қарши эди. Кейин билсам, у киши жамият фаолларига “Менинг уйимда “Бирлик” номини ҳам тилга олманг” каби шартлар қўйишгача етиб борибди, Адлия вазирлигининг ҳеч қандай принципиаллиги бўлмаган талабларини бажаришдан воз кечиб, Жамиятни рўйхатдан ўтказиш масаласини атайлаб боши берк кўчага олиб кирибди.
Мен ўша йиллари “Бирлик” халқ ҳаракати ва “Эрк” партияларининг ноқонуний бекор қилинган регистрацияларини тиклаш мақсадида фаолият олиб бориш учун ЎИҲЖ номига у пайтлар учун жуда катта миқдорда грант ҳам олиб бердим. Аммо, кейин маълум бўлишича, Толиб ака бу грант олингани, “Бирлик” ва “Эрк” регистрацияларини тиклаш учун фаолият олиб бориш кераклигини жамият аъзоларига ҳам билдирмабди. Табиий, ҳеч бир иш ҳам қилинмаган.
Толиб аканинг ўзини тутишида жуда шубҳали нуқталар кўп эди. Уларни тилга олиш ва муҳокама қилиш, ўйлайманки, Толиб ака истаган иш бўларди, чунки шундай қилинса, асосий масала четда қолиб, ҳамма гап ғийбатга айланарди. Шунинг учун, мен уларга эътибор бермаганман, ҳозир ҳам бермайман. Мен ўша пайтда бошқа бир нарсани аниқ кўрабошладим. Толиб ака ўз потенциалини тугатган, энди ибтидоий мониторингчиликдан бошқа нарсага қодир эмас.
Балки, баъзилар эшитишгандир, мен ўша вақтда қуйидаги сўзларни кўп марта айтганман ва ёзганман: Ўзбек ҳуқуқ ҳимоячилари йиғлашга шундай уста бўлиб кетишдики, уларнинг бутун дунёни кўз ёшларига ботириш ниятлари борга ўхшайди. Бу сўзларим айнан Толиб акага таалуқли эди.
Бунинг устига, очиқча айтиш керакки, Толиб ака худди Ардзинов каби, мутлақо ташкилотчиликдан хабари йўқ одам бўлиб, уни ўрганишни ҳам истамасди, балки ўрганолмасди. Ишларимизнинг бошланғич босқичларида сафдошларимизнинг қалбида демкратия ўти борлигиниг ўзи етарли эди. Аммо, кейинги босқичларда ташкилотчилик қобилияти бўлмаганлар аста-секин бошқарувдан четда қолабошладилар. Бу табиий нарса, лекин, минг афсуски, Толиб ва Михаил акалар бундан шекспирона фожеа қилишга бошлашди.
Шундай шароитда, биз илк Қурултойдаёқ Жамият раиси қилиб янги масалалар устида ишлайоладиган, ташкилотчилик қобилияти бор, кўпчиликни орқасидан олиб кетоладиган одамни сайлашга қарор қилдик. Бу масала ошкора муҳокама қилинди. Мутлақо кўпчилик, бу вазифани Васила Иноят бажаролиши хусусида фикр билдирди.
Кейин кўрдикки, Толиб Ёқуб энг демократик йўл билан раислик лавозимидан айрилса ҳам, Ардзиновнинг ишини қилиш, ички низолар чиқариш йўлидан кетади. Мен Толиб акани ЎИҲЖда қолдириб, сиёсий ҳуқуқлар масаласига урғу берадиган янги ташкилот тузиш кераклигини айтдим. Ниҳоят, 2002 йилнинг бошида шундай ташкилот тузилди, унга “Эзгулик” номи берилди.
Ўтган вақт ичида Васила Иноят раҳбарлигидаги бу ташкилот Ўзбекистондаги етакчи ҳуқуқ ҳимоячиси ташкилотига айланди, “Бирлик”нинг дастагини йўқотган ЎИҲЖ секин-аста, кутилганидек, йўқ бўлди. Васила Иноят айни замонда мухолифатнинг ўн йиллик фалажликдан чиқаришда ҳам асосий роль ўйнади, ва натижада, бутун дунё танийдиган сиёсатчига айланди. Шундай экан, Васила Иноятнинг Толиб ака томонидан ҳукуматнинг одами деб тарифлашга интилиши, нафақат аламзадалик, балки, мантиқсизлик мевасидир.
* * *
Толиб Ёқуб ўз мақолаларида жуда кўп ҳуқуқ ҳимоячиларини "фош қилгандек" кўринса ҳам, бир нарса дарҳол кўзга ташланади. У ерда номи тилга олинган кишиларнинг (Ардзинов, Зоҳидов, Икрoмовларнинг) Ўзбекистондаги сиёсий саҳнада сезиларли ўринлари йўқ, Толиб аканинг уларни тилга олишдан мақсади асосий нишонга Васила Иноят ва “Бирлик” Партияси олинганини ниқоблашга уринишдир. Ҳарҳолда Толиб ака ўз қилаётган иши учун ахир бир кун “Бирлик” олдида жавоб бериши кераклигини яхшигина тушунадиган одам.
Толиб ака бир туркум мақоласида Василанинг, демак, “Бирлик”нинг ҳам гўёки ҳукуматга ишлашини асослаш учун мутлақо уйдирма фактлар келтиради. Улар ва менга қарши отилган тошлар шунчалик мантиқсизки, уларни изоҳлаб ўтириш ортиқча. Шундай бўлса ҳам, вақти келганда, Толиб аканинг ҳозирги аҳволини яхшироқ тушунтириш учун, мен балки уларни ҳам қаламга оларман. Ҳозир эса, бу ёзувимни қуйидагича тамомламоқчиман.
Мен Толиб Ёқубнинг асосий иддаоларини мантиқсизлик деб баҳоладим ва баҳоларни асосладим. Бу математик олим учун ҳақорат бўлиши мумкин. Шу сабабли ўз ифодаларимни бироз юмшатишга ҳаракат қиламан.
Ўзбекларда, балки ҳамма мусулмон халқларида “Оллоҳ бировни жазоламоқчи бўлса, аввал уни ақлдан оздиради” деган гап бор. Шундан келиб чиқиб, мен бундай демоқчиман: “Эй, Оллоҳ! Толиб акани бундай жазолама, уни ўзинг афв эт. У потенциали тугагани учун четга чиқиб қолишининг сабабчиси ўлароқ мени кўриб ва Васила Иноятнинг “Бирлик” лидерларидан бирига айланиб кетганига рашк қилиб, биздан “даҳшатли” шаклда ўч олишгача етиб борган аламзада банданг, холос”.
Жаноб Яқубов!
Дардларингизни бўйнингиздан соқит қилувчи мақолангизни ўқиб, ниҳоят мени ҳам мақтаб, қилган ишларимни юзага чиқарадиган одам топилганидан бениҳоя ҳузур қилдим. Ажойиб! Антиқа! Антиқалиги шундаки, ўзингиз ҳам анча енгил тортган кўринасиз. Бу - мақолангизнинг сўнгида «этим сказано все», «я сказал все» деганингиздан кўриниб турибди. Мени у ер-бу ерда кўриб қолсангиз қучоғингизни очиб қарши олган пайтларингизда дардларингизни кўзма-кўз, юзма-юз тўкиб солсангиз эди, балки ичингиз бундан-да тозаланарди. Ёки аввал мендан қўрқармидингиз? Назаримда, мендан яхшигина чўчирдингиз. Сабаби мени ўзингизга «оппонент» деб билардингиз ва пайимни қирқиш учун ҳар қандай вазиятдан фойдаланишга ҳаракат қилардингиз. Энди эса Парижга жойлашиб олганингиздан фойдаланибсиз. Начора. Мен очиқ курашда тобланганман ва бундай курашга доимо тайёрман.
2000 йил 14 декабрь куни Олматада очиқлашув қиламиз, Сиз билан юзма-юз гаплашамиз деб 27 нафар фаол тўпландик. Уларнинг аксар кўпчилиги бирликчилар эди. Барча Сизнинг Бирлик пулини (катта миқдорда) еб кетганликда, хиёнатда айбламоқда эди. Лекин Сиз «бу КГБнинг фитнаси» дея ҳаммани уриб, хонадан қочиб кетгандингиз. Наҳотки ҳамма бирданига КГБнинг одамига айланиб қолган бўлса? Айбингиз бор эди, тиззангиз қалтираб ҳақиқат олдида дош беролмадингиз. Мен ҳозир Сизнинг мақолангизга жавоб ўлароқ айбларингизни санаб ўтирмоқчимасман. Мени бу даражага тушириш учун Толиб ака деганлардан ўнтаси бир қопга жойланиб ҳаракат қилиши керак бўлади. Аллоҳга шукрларким, Сиз биттасиз (!).
Одамларни ўзингизга ишонтириш учун Аллоҳ номи билан қасам ичишни илгаридан хушлар эдингиз. Одатингизга содиқ қолиб «Аллах видит, я ни на секунду не отступал от идей «Бирлика» деб юборибсиз. У ҳолда Аллоҳ мана бу килмишларингизни кўрмаган деб ҳисоблайсизми?
- Сиз эмасми, Жамият аъзоларини Бирликдан чиқишга ундаган?!
- Сиз эмасми, Бирлик ғояларига қарши ҳали Озод деҳқончилар билан, ҳали «Серқуёш»чилар билан Жиззахда иш олиб борган, Жиззах бирликчиларини А.Пўлатовга қарши қайраган?!
- Сиз эмасми, Бахтиёр ака Ҳамроев ва Тўлқин Қораевни Бирликдан чиқишга мажбур қилган?!
- Сиз эмасми, жамият атрофига тупланган бирликчиларга Пўлатовнинг ғийбатини қилиб, Бирликка тупириб ўтирган?!
- Сиз эмасми, Бирлик туфайли ёқаси оқариб, оғзи мойга ботган?! Дунёни кўрган?!
- Сиз эмасми, Исмоил Дадажонов билан вилоятма-вилоят йиғилишлар ўтказиб юрган пайтимизда НЕДни алдаб (берган ҳисоботларингиз менда сақланган, истасангиз оммалаштириб бераман, фақат ўзингиз истасангиз) «Документы Бирлика и Эрка находятся на грани регистрации» деб ёлғон ҳисоботлар эвазига ўтирган кўрпачангиз қатини қаппайтирган?!
- Сиз эмасми, Бирлик ҳаракатнинг 12 йил оралаб ўтказган Қурултойига Ҳайъат аъзоси бўла туриб, таклифнома ола туриб, қўл силтаган?!
- Сиз эмасми, Жамият аъзоларининг, яъники бирликчиларнинг товоғига қўлини суқиб, уларнинг нонини туя қилиб, қон қақшатган, уларни охир-оқибат безитиб тарқатиб юборган?!
- Сиз эмасми, Андижон воқеалари муносабати билан қамалган Андижонлик ва Қўқонлик бирликчиларимизни озод қилиш йўлида юзма-юз келишганимизда ҳам бир оғиз уларни сўраб қўймаган! Уларнинг озод бўлиши йўлида ҳатто муҳим учрашувларда ҳам бир оғиз сўз айтмаган?!
- Сиз эмасми, марҳум Шовруқнинг (Аллоҳ ўз раҳматига олган бўлсин!) ўлимини қарсак чалиб кутиб олган. «Ана энди, биз Жамиятимизни овоза қиламиз» деган қабиҳона сўзларингизга кўпчилик гувоҳ!
- Сиз эмасми, Жамиятнинг асосчиси Абдуманноб Пўлатовни (гарчи унинг ўзи ҳам раис бўламан деб талпинмаётган бўлса ҳам) Жамиятдан четлаштирган. Жамиятни сақлаб қолишда, унинг фаолиятини тиклашда ва жамиятнинг барча аъзоларини бир неча йил техник ва молиявий таъминлаб туришда, қолаверса Жамиятнинг дунёга танилишидаги Абдуманноб аканинг хизматларига нонкўрлик қилган?!
- Сиз эмасми, Жамиятни рўйхатга олдирмаслик учун жон-жаҳд билан ҳаракат қилган, қонун талабларини бажармаган, 10 йил аввалги ҳужжатлар билан кўзбуямачилик қилган?!
- Сиз эмасми, Бирлик туфайлигина «порахўр Яқубов»дан «господин Якубов»га айланиб Париж минораларини тунлари сайр қилаётган, жаҳон жамоатчилигини ёлғон хабарлар, сохта кўрсаткичлар билан чалғитган?!
Санайверсам адоғи борми?!
Жамият аъзолари Сизнинг қабиҳ фитналарингиздан, молиявий кўзбўямачиликларингиздан безиб, қочгани жой тополмай менинг ёнимга келишди. Мен ҳеч кимнинг кўкрагидан итармадим. Чунки улар бирликчилар эди. Мен йиғинларимизда шеър ўқиганимда, дарвоқе, Сиз қатори тик туриб қаршилаган, кўкрагини барча бало-қазоларга тутиб берган бирликчиларимиз эди. Мен уларга хиёнат қила олмасдим. Сиздан фарқли ўлароқ ғийбат ва фитналардан узоқ бўлдим. Нон топдим ва улар билан бирга баҳам кўрдим. Қувончу-азасида бирга бўлдим. Қамоқхоналарига кириб бордим ва катта кўпчиликни қамоқхоналардан олиб чиқишга муваффақ бўлдим. Мен бирликчиман дегани борки, ёрдамимни аямадим. Мен аёл эдим, шунга қарамай, тунлари оилам билан вилоятма-вилоят юришдан чарчамадим, улар билан бир пиёладан чой ичишни ўзимга шараф деб билдим. Мен уларни бугунгача қадрлайман ва улар учун жонимни беришга ҳам тайёрман.
7 нафар Жамият фаоллари учун битта фотоаппарат сўраганимда «мен уйимни ремонт қилган бўлсам, нима, мен сенларга фотоаппарат ҳам олиб беришим керакми?» дея ўқириб бердингиз. Ваҳолангки, ўша пайтда Бирлик эвазига белингиз букилмайдиган даражада эди. Мен шу куни Жамиятдан чиқиб кетдим. Бунга хонангизда ўтирган 15 нафар фаол гувоҳ. Кейинчалик улар ҳам номингизни атамай қўйишди. Сиз одамларнинг қадрига етмадингиз, уларни пучак пулга олмадингиз. Сиз бизга битта фотоаппаратни раво кўрмадингиз. Мен эса нафақат эзгуликчиларимни молиявий, балки уларни техник томондан ҳам таъминлаб қўйдим. Бу Аллоҳнинг менга берган ҳадяси, қолаверса синови эди. Бугунги кунда вилоят раҳбарларимнинг барчасида, баъзи бир шаҳар, туман бўлимларимизда ҳам компьютер, фотоаппарат, диктофон, юридик адабиётлар бор. Ишонмасангиз сўраб-суриштириб олинг!
1998 йилдан бошлаб Жамият ишида ўта фаол бўлдим. Буни ҳар қалай инкор қилмассиз. Эртадан кечгача судма-суд юриб, айниқса Жаслик қамоқхонасига бориб Сизга ахборот олиб келардим. Сиз эса уларни ўз номингиздан тарқатиб ўтирардингиз. Кейинчалик бундай ҳулқингиз Урлаева қатори 16 нафар фаолларнинг ҳам жонига тегди ва улар Сиздан юз ўгиришди, Сизни лаънатлай-лаънатлай Жамиятдан чиқиб кетишди. Мен ва мен учун жуда қадрли бўлган Музаффар Мирзо ва Аҳмад акаларнинг Америкага кетишимиздан бехабар Жамият қурултойини 2001 йил 25 сентябрга режалаштирдингиз. Жамиятда аҳвол чатоқ ва Сиз раис булиб сайланмай қолишингиз мумкин эди. Бизнинг сафаримиз 28 сентябрда бошланишини билиб қолдингиз ва жон-жон деб Жамият қурултойини 5 октябрга кўчирдингиз. Қурултойда бизнинг иштирокимизсиз ҳам шарманда бўлдингиз. Устав қабул қилинмади. Лекин Сиз раис бўлиб олдингиз. Аниқроғи баённома шундай тузилди.
«Эзгулик»нинг Таъсис қурултойидаёқ (19 февраль 2002 йил) биз (Абдураҳим аканинг талаби билан) Сизнинг юқорида санаб ўтилган «хизматларингиз» ва «садоқатингиз»га қарши курашни тўхтатганмиз ва Жамиятимизнинг номини Тоҳир ака Умаровнинг ташаббуси ва Қурултой қарори билан Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари «Эзгулик» жамияти деб атаганмиз. Жамиятимизнинг номи инсонларни савоб иш қилишга, эзгу ишларни амалга оширишга чақиради ва мен унинг раҳбари ўлароқ ҳеч қачон бу ғояга қарши иш юритмадим. Сизга қарши курашни тўхтатганимиз Искандар ака, Ҳайитбой Ёқубов, Комил Ғофуров, Суҳроб ва яна 4 кишининг норозилигига сабаб бўлди ва улар бизнинг Қурултойимизда ва кейинчалик ҳам фаолиятимизда қатнашмадилар.
Бирлик сўзи ҳукумат раҳбарияти, унинг катта кўпчилик қисмини қўрқувга, титроққа солгани рост. «Эзгулик»нинг 98 фоизи бирликчилардан иборат экани ҳам рост! Мен буни ҳеч қаерда яширмаганман ва айнан шу кўрсаткич билан Адлиядан рўйхатга ўтишга эришганмиз. Бу бизнинг бир йиллик меҳнатимиз, курашимиз маҳсули. Бу халқаро ташкилотларнинг, дипломатик корпус вакилларининг саъй-ҳаракатлари! Бу бизнинг қонунларни тан олганимиз, унинг талабларига жавоб бериб, ҳукумат идораларини ҳам қонуний ишлашга мажбур қилганимизнинг натижасидир! Биз қонунларни ҳаракатга келтирдик. Биз курашдик ва енгиб чикдик. Биз яқинда қайта рўйхатдан ҳам ўтдик. Ўтган вакт ичида ҳукумат томонидан бир неча ашаддий текширувлардан ҳам ўтдик. Биз ҳукумат текширувларидан, сариқ чақасиз қолиб кетишдан қўрқмадик! Қўлимиз ҳалол, виждонимиз тоза!
А.Байбулатовни мен МХХга хизмат қилганини кўрмаганман. Гумон ҳам гуноҳ. Лекин унинг Сизни кирдикорларингизни фош қилиб ёзган мақолаларига қарши чиққанимда у мени судга берди. Сизнинг кўрсатмаларингиз билан Жиззахда «Эзгулик» конференцияси ўтиб, Сизга маъқул келган одамни сайлашибди. Бунинг учун эса мен А.Байбулатовнинг биринчи душманига айландим. Мен ҳақимда аёвсиз мақолалар ёзиб интернет орқали тарқата бошлади. Менинг устимдан айни сайлов арафасида Республика прокуратурасига «террор ишларини тайёрлаяпти» дея ариза берди Бу ҳаракатларни тўхтатиш, А.Байбулатовнинг таъзирини бериб қўйиш З.Алматовнинг қўлидан келмасмиди, агар мен унинг ҳамтовоғи бўлсам. Менга нисбатан жиноий иш қўзгатилди. Қўқон шаҳридан менинг номзодимни Олий Мажлис депутатлигига қўйиш учун 300 дан ошиқ одам мажлис ўтказмоқчи эканлигини Исмоил ака маълум қилдилар. Лекин А.Байбулатовнинг саъй-ҳаракати туфайли мен ўз номзодимни қўя олмадим. Яхши ҳамки, депутат бўлмабман. Бўлмаса ўзингизни осиб қўяр экансиз (астағфирулло).
Пикетларга қарши чиққаним рост. Сабаби ҳуқуқ ҳимоячилари индивидуал аризачилар билан пикетда ёнма-ён турмайдилар. Балки улар у ерда умумий аҳволни назорат қиладилар, кузатадилар ва керак бўлса аризачиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қиладилар. Қонуний ташкилот бўлгани учун ҳукумат идораларига расмий мурожаатлар қиладилар. Лекин масала бориб Жамиятнинг умумий ҳақ-ҳуқуқларининг топталишига бориб тақалса, унда Жамият аъзолари Марказий Бошқарувнинг қабул қилган қарорига кўра ҳар қандай норозилик актларини ўтказадилар. Милиция халқи пикетчилар қолиб ҳуқуқ ҳимоячиларини тортқилаб кетишини гўё билмайсиз. Шунинг оқибатида бугунги кунда 4 нафар фаолимиз қамоқда ўтирганини ҳам гўё билмайсиз?! Гўё «Гат-гат қилган карнайчи, балога қолган сурнайчи» мақолини ҳам билмайсиз, господин Якубов!
Абдураҳим аканинг Ўзбекистонга келишини ҳаммадан ҳам кўра мен жуда истайман, лекин у одамни йўқотиш қандай оқибатларга олиб келишини билганим учун ҳам, қолаверса, Сизнинг саъй-ҳаракатларингиз билан шароит ярата олмаганимиз учун ҳам қарши бўлганман. Сизнинг ва Сиз кабиларнинг айбингиз билангина А.Пўлатов ва бошқаларнинг юртга қайтиши қийин бўлаётганидан, наҳотки, ўз айбингизни хис қилмайсиз? Яна ҳукумат А.Пўлатовнинг Ўзбекистонга келишни асло истамайди деб ҳам қўяр экансиз. Кўришни истамаган одамини ҳукумат нима қилишини ҳали танагизда хис қилмасдан туриб жуфтакни ростлаб қолдингизку. Бошингизга арматура тушса нима қилардингиз?! Мен Жаҳонгир Маматовнинг оиласини Тошкентдаги уйидан ёмғир қуйиб турганда қандай улоқтириб ташлашганини яхши эслайман. А.Пўлатовнинг бир ўлимдан қолгани, Анвар аканинг портлатилган уйи, Пўлатжон, Абдуманноб аканинг қамалиши, Ёдгор аканинг кўрган заҳматлари уларни юртни ташлаб кетишга мажбур қилди. Лекин Сизни эса Париж минораларидаги ранг-баранг чироқ ёғдулари имлаб қўйишмади. Қасам ичманг. Қасамхўрлик гуноҳ!
Назаримда, кейинги пайтда Сиз худоликка ҳам даъво қила бошладингиз. Акс холда, Сиз мени ҳукумат кўрсатмаларини бажараётганимни, З.Алматовнинг хонасига хоҳлаганимда кириб, хоҳлаганимда чиқаётганимни қаердан кўрардингиз?! Ахир мен чиндан ҳам унинг хонасида бўлмаганман, у билан ҳатто юзма-юз ҳам келмаганман. М.Қурбоновни озод қилиш учун А.Пўлатовнинг ташаббуси билан мен кафиллик хатини ИИВнинг вазири номига берганман. Шу куниёқ (ҳукумат, назаримда нима қилишини билмай турган бўлса ажабмас) менга Тягей деган корейс миллатига мансуб ИИВ ходими қўнғироқ қилиб чақирди ва унинг жавобини олиш учун тунги соат 12 гача ИИВ эшигида турганман. Эртасига азонда М.Қурбоновни озод қилиш учун Жиззахга жўнаб кетганман. Сиз эса Тошкентда ва Жиззахда яшаб, ҳатто қўлингизни қўлингизга ҳам урмагансиз!
Менинг юқоридаги ҳаракатларим учун ИИВнинг одами бўлсам, бўлганим бўлсин! Йўқ, яхшиси СНБники бўла қолай. Негаки, баъзи бировлар мени Р.Иноятовнинг аммаси деб ҳам билади. Шуниси қулайроқ ва ишончлироқ Сиз кабиларга.
Мен чиндан ҳам ҳокимият ресторанида юртга ош бердим. Сиз келмаганингиз учун ош ўтмай қолгани йўқ. Аллоҳим насиб қилса кейинги ошларимни ундан-да зиёда жойларда бераман. Насиб қилса, биз чин маънода катта тўйлар қиламиз, юртга ош берамиз, лекин Сизга ўхшаб болаларимизни ташлаб кетмаймиз. Афсус, Исмоил аканинг фарзандларини тишида тишлаб юриши Сизга ўрнак бўлмабди.
Мен Сиздек бекорчи бўлганимда эди, жуда кўп фактларни, рақамларни ва тарихий мисолларни келтиришим, Сизни мулзам қилишим, Сиздан фақат ҳўл кўпик қолишига эришишим мумкин эди. Лекин бундан нима фойда? Фойдаси фақат бизни кузатиб турганлар, биз бир-биримизни ғажиб тугатишимизни пойлаб турганларга асқотади. Назаримда уларга ҳам охирги пайтларда иш қолмади Сизга ўхшаганлар туфайли.
Господин Якубов,
Сизнинг номингиз билан боғлиқ бирон хат-ҳужжатни ўқимасликка ва Сизга бошқа мактуб йўлламасликка сўз беришдан олдин, Сизга «Эзгулик» ва Бирликнинг ғалабасини кўришликни, демакки халқимизнинг чин маънодаги озодликка эришишини кўриш учун ҳам Аллоҳдан тан-сиҳатлик ва узоқ умр тилайман. Гуноҳларингизни сўрайман. Барчамизнинг билиб-билмай қилган гуноҳларимизни ЎЗИ кечирсин.
9:00 - Абдураҳим Пўлат: Толиб аканинг “даҳшатли” ўчи. Уни Оллоҳ афв этсин!
Ҳар бир кишининг, бу нарса айниқса сиёсатда катта аҳамиятга эга бўлган фактор, маълум бир потенциали бор. Ҳеч ким ўз потенциалини ошолган эмас, ошолмайди ҳам, чунки потенциал объектив категория бўлиб, инсоннинг табиати, билим даражаси ва замоннинг талабларига жавоб бера олиш қобилиятидан келиб чиқадиган воситаю имкониятлар тўпламидир. Тўғри, ўз устида ишлаш ҳисобига потенциалини кенгайтироладиган шахслар ҳам бор, аммо, бундайлар жуда озлигини тан олиш лозим.
Шу сабабли, айниқса сиёсатда, яъни мамлакат тақдири билан боғлиқ ишларда, ўз потенциалини тугатиб бўлган одамларни ўзгартириш масаласи муҳим аҳамиятга эга бўлган вазифага айланади. Мени ўқувчилар тўғри тушунишларини истардим, “потенцали тугади” сўзлари билан одамларни камситиш, дискриминация қилиш каби бир ниятим йўқ, аммо, бу факторга кўз юмиш – реалликдан юз ўгириш, кўп ҳолларда, маълум бир лавозимдаги одамни қўлидан келмаган ишни қилишга зўрлаш ва шу билан миллат манфаатларига зид иш қилишдан бошқа нарса эмас.
Потенциали тугаганини тушунган одам ўз вақтида ўзи истеъфога кетса, олам гулистон бўларди, аммо, минг афсуски, ҳар доим ҳам шундай бўлавермайди. Ривожланган демократик жамиятларда потенициали тугаганларни алмаштириш механизмлари бор ва улар етарлича эффектив ишлайди. Аммо, эндигина демократик йўлга ўтган жамиятларда бундай механизмлар ҳали яхши йўлга қўйилмаган.
Дунёда мен гапираётган мавзуга оид мисоллар кўп. Улар хусусида соатлаб гаплашиш мумкин. Яхшиси ўз тарихимизга, мен ўзбек мухолифатининг тарихини назарда тутмоқдаман, мурожаат қилайлик.
* * *
Ўзбекистонда биринчи миллий-демократик ҳаракатнинг асосчилари, улар асосан ёзувчилардан иборат эди, потенциалларини бир неча ой ичида тугатдилар. Улар Горбачевнинг сиёсати билан бошланган умумдунё демократик жараёнларни тушунолмадилар, ўзларинг ибтидоий ирқчилик даражасидаги тушунчаларидан юқори кўтарилолмадилар. Потенциали тугаганларнинг сиёсий саҳнадан отилиши табиий эди, аммо улар сиёсий саҳнада қолиш учун ўз идеалларига ҳам хиёнат қилишгача ва ўз душманлари бўлмиш коммунистик режим билан ҳамкорлик қилишгача бордилар.
Ҳозир 53-54-чилар деб танилган бу хоинлар туфайли Ўзбекистонда диктатура қайтадан тикланди, Россиянинг хизматкори бўлган режим ҳаётини ҳозиргача давом эттирмоқда. Ўзбек мухолифати охир-оқибат ўзини бу хоинлардан тозаланган бўлса ҳам, мазкур жараён миллатимиз учун қимматга тушди.
Ўз потенциали тугаганини тан олишни истамасдан, ўша 53-54-чилар каби оёғимизга болта уришга интилаётганлар ҳали ҳам ичимизда бор. Уларнинг энг ёрқин мисоли сифатида сўнги йилларда Михаил Ардзинов ва Толиб Ёқуб ўртага чиқишди.
Мен уларни қилаётган ишларини жуда яхши билсам ва тушунсам ҳам, шу пайтгача бу масалани тилга олмадим, бошқа сафдошларимиздан ҳам шундай қилишни илтимос қилиб келдим. Чунки, менинг фалсафамга кўра, потенциали тугаганларни ҳеч қандай дискриминация қилиш керак эмас, уларга жамиятда ўзларига лойиқ жойларини топиб олишда ёрдам бериш, уларнинг аввалги хизматларини доим қадрлаш керак.
Аммо, потенциали битгани сабабли четга чиқиб қолган Толиб аканинг рус тилида ёзиб, ўзбек демократик мухолифатига дўст бўлмаган сайтларда тарқатаётган мақолалари кўрсатмоқдаки, у киши аламзадаликдан ҳам ўтиб, ўзбек мухолифатига нисбатан душманлик йўлига бурилган. Демак, бу воқеага муносабат билдириш шарт. Мен шахсан мақолаларни русларнинг Центразия сайтида ўқидим. Лекин, мақсадим бу мақолалар ва унинг муаллифини русларга тушунтириб бериш эмас, балки ўбек мухолифати ичидаги жараёнларга таъсир кўрсатиш бўлгани учун, ушбу муносабат-мақолани ўзбек тилида ёзмоқдаман. Чунки, дунё Толиб аканинг, қолаверса Михаил аканинг ҳам, асоссиз “дод-фарёдлари” билан мутлақо қизиқмаслигини жуда яхши биламан. Бу масалалар бизнинг ички масалаларимиздир, ичимизда муҳокама қилиниши керак.
* * *
1992 йилнинг бошида укам Абдуманноб бошчилигида Ўзбекистон инсон ҳуқуқлари жамияти (ЎИҲЖ) тузилганда, менинг у билан ортиқча ишим бўлмаган. Аммо, 1992 йилнинг охири ва 1993 йилнинг бошларида демократик мухолифат яксон қилингандан кейин, айнан менинг ўзим “Ҳар бир мухолифатчи ҳуқуқ ҳимоячиси ва журналистга айланиши керак” деб айта бошлаганимни сафдошларимиз яхши билишади. Сиёсий фаолият учун майдон қолмагани сабабли, ҳуқуқ ҳимоячиси сифатида авваламбор ўзимиз учун сиёсий майдон яратишимиз лозим, деб ҳисоблардим. Шунинг учун, бундан ҳеч ким роҳатсиз бўлмаслиги керак, бу жамиятнинг фаолиятини 2000-чи йилларгача айнан ўзим бошқарганман.
Абдуманноб ҳам мамлакатни тарк этганидан кейин, 1996 йилгача ЎИҲЖнинг мамлакат ичидаги раҳбари ва асосий фаолият олиб борувчи аъзоси Михаил Ардзинов бўлган. Толиб ака ўша йиллари Тошкент Педагогика Институтидаги ишидан ҳукумат тарафидан ҳайдалгани сабабли Жиззахга кетиб қолиб, у ерда тирикчилик билан шуғулланардилар. Бу мажбуран бўлган қадам эканлигини мен жуда яхши биламан.
Шу йилларда Ардзиновнинг энг яқин ёрдамчиси Васила Иноят эди. Энг оғир йилларда Михаил ака, Васила ва яна бир қатор фаоллар (уларнинг ҳаммаси бирликчилар эди) қаҳрамонона иш олиб боришди. Мамлакат ичида бўлаётган аҳвол, Каримов ҳукуматининг қатағонга асосланган сиёсати дунёга улар тарафидан маълум қилинди.
Улар ЎИҲЖни сақлаб ҳам қолдилар. Шу сабабли, Васила тўғрисида кейин батафсилроқ гапираман, Михаил Ардзиновни КГБ агенти деб айблаш мутлақо мантиқсизликдир.
* * *
1996 йили Каримов АҚШга келиб кетгандан кейин, бир оз юмшоқроқ сиёсат олиб боришга бошлади. Шу йил кузда ЎИҲЖ очиқча ўзининг иккинчи қурултойини ўтказди. Шуни айтиш керакки, янги давр олдимизга янги масалалар қўярди. Михаил Ардзинов мард киши бўлишига қарамасдан, қоғоз ишларида пала-партиш иш қиларди, у тарафидан тайёрланган ҳужжатларда Ўзбекистон ҳукуматининг репрессивлиги қонунлар ва ҳуқуқий нормаларнинг анлизидан кўпроқ эҳтирос билан асосланарди. Дунё жамоатчилигининг ёрдамига муҳтож бўлган пайтимизда, бу камчилик анчагина принципиал роль ўйнарди.
Шуларни ҳам ҳисобга олган ЎИҲЖнинг Қурултойи янгидан раис бўлиб сайланган Абдуманноб Пўлатнинг таклифи билан Толиб Ёқубни Бош котиб, Михаил Ардзиновни котиб қилиб сайлади. Абдуманноб АҚШга қайтиб кетишини ҳисобга олсак, расмиятчиликка кўра, жамиятда биринчи шахс Толиб ака бўлиб қолди, Ардзинов эса - иккинчи шахс. Бу айтиб ўтишга ҳам арзимайдиган нарса жуда тезлик билан катта конфликтга олиб келди.
Масала шундан иборат эдики, жамиятнинг сақланиб қолишида ҳақиқатдан ҳам асосий роль ўйнаган Ардзинов ўзининг фикрига кўра бундай “адолатсизликка” чидай олмади. У Абдуманноб кетиши билан Толиб акага қарши ростакам уруш бошлади. Ўша кунларда менга (мен Истанбулда яшардим) Тошкентдан телефон қилган Васила воқеани тушунтирди. Жамиятнинг 9 кишилик Ҳайъатидан 5 нафари Ардзинов томони бўлиб, уни Бош котиб қилмоқчи бўлишибди. Бу 5 кишининг ичида ёзувчи-бирликчи Ботир Норбой ва Москвада яшаётган шоир-бирликчи Ёдгор Обид бор экан. Мен аввалига бу масалага ортиқча эътибор бермадим, “нима фарқи бор ким Бош котиб бўлишини”, дедим. Аммо кейин, бу иш яхшиликка олиб бормайди, ҳамма нарса ўзгармасдан қолгани яхши, деган фикрга келдик. Мен шахсан ўзим Ёдгор Обид ва Ботир Норбойга телефон қилиб, уларни ҳам шу фикрга кўндирдим. Ёдгор акани кўндириш учун бир неча кун ҳаракат қилганман. Мен бу стрларни ёзишдан олдин Австрияга телефон қилиб. Ёдгор ака билан гаплашдим ва ўша кунги воқеаларни жуда яхши эслашларига амин бўлдим..
Аммо, Ардзиновни умумий фикрга кўндириб бўлмади, у асосан шу пайтгача ҳуқуқ ҳимоячилигига умуман аралашмаган “Эрк” фаолларига билан биргаликда Мустақил инсон ҳуқуқлари жамияти тузди ва бундан кейин фаолиятини аввал Абдуманноб Пўлат билан Толиб Ёқубга, кейинчалик бутун “Бирлик”га қарши йўналтирди.
Аслида, у ўз потенциалини битирганди, бундан буён ички низолар яратишдан бошқа нарсага қодир эмасди. У бизга қарши жуда кўп ифлосликлар қилди, аммо, улар Ардзиновнинг асоссиз аламзадалиги натижаси бўлиб, буни КГБга боғлаш яна мантиқсизликдир.
Шуни алоҳида айтиш керакки, Толиб Ёқубга қарши курашда Ардзинов билан елкама-елка турганларнинг асосий қисми “Эрк” фаоллари, биринчи навбатда, бу партиянинг Бош котиби Отаназар Орипов эди. Бундан ҳам муҳими қуйидаги фактдир. 1989 йили 53-54-чилар Салой Мадаминов бошчилигида “Бирлик”ни сотишганда, мен уларни фақат сиёсий хоинликда айблаган бўлсам, баъзи сафдошларимиз, уларнинг биринчи қаторида Толиб Ёқуб, ҳозирда марҳум Дамин Нарзиқул ва адвокатимиз Миролим Одил туришарди, 53-54-чиларнинг фаолиятни баҳолашда мендан кўра қаттиқроқ иборалар ишлатишарди. Айнан шу сабабдан, 1992 йили “Эрк”нинг биносида Ўзбекистон Демократик Форуми йиғилиш ўтказганда, Салой Мадаминов йиғилишга “Бирлик” фаолларидан 5 киши (мен, Абдуманноб Пўлат, Толиб Ёқуб, Дамин Нарзиқул ва Миролим Одил) киритилмаслигини эълон қилган ва шу билан ҳукуматни ваҳимага солган бирлашишни болталаганди. Шуларни жуда яхши билган Толиб ака Ардзиновни КГБчи эканлигини қайта-қайта урғулаб туриб, 53-54-чиларнинг ҳукумат фойдасига ишламаганларини гапириши яна бир мантиқсизликдир.
* * *
Хуллас, 1996 йили Толиб Ёқуб асосан Васила Иноятнинг саъй-ҳаракатлари билан ЎИҲЖнинг Бош котиби бўлиб қолди. Шундан кейинги давр ичида бу жамият ҳақиқатдан катта ишлар қилди. Мамлакатдаги аҳволни мониторинг қилиш юксак савияда йўлга қўйилди. Жамиятнинг Толиб ака раҳбарлигида тайёрлаган маълумот, баёнот ва бошқа турли ҳужжатлари бир томондан ҳуқуқий нормаларга асосланса, иккинчи тарафдан, улар билан танишган одамнинг энг нозик нуқталарига тегарди, ҳеч кимни Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари масаласига бефарқ қолдирмасди. Менинг ўзим баъзи баёнотларни ўқиб, кўз ёшимни тўхтатолмасдим. Кейинчалик, ишлар яхши кетаётгани сабабли ва Толиб аканинг қаттиқ истагини ҳисобга олиб, менинг ўзим шахсан укам Абдуманнобни ЎИҲЖнинг раислигидан кетишга ундадим ва Толиб ака раис бўлди.
Лекин йиллар ўтиб борар, ЎИҲЖ фаолларининг қаҳрамонона ҳаракатларига қарамасдан Ўзбекистонда сал кам ҳеч нарса ўзгармасди. Бу ишларнинг бошида турган одам сифатида мен ўзим ҳаммадан олдин бу хусусда ўйлайбошладим: Хато нимада, яна нима қилиш керак, деган саволлар мени изтиробга соларди. Кўпчилик сафдошларимиз билан маслаҳатлашиб, бир қарорга келдик: Ишни янги поғанага олиб чиқиш керак, ҳуқуқ ҳимоячилигининг биринчи ва ибтидоий босқичи бўлган мониторингчиликни тўхтатмасдан, урғуни баландроқ босқичдаги ишларга бериш лозим. Аниқроғи, вазиятни фақат мухолифат партияларининг сиёсий саҳнага чиқишигина ўзгартиролиши мумкинлигини ҳисобга олиб, сиёсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, мухолифат партияларини тикланишига ёрдам бериш каби масалаларга эътиборни кучайтириш керак. Бу жиддий масалалар билан жиддий шуғулланиш учун эса, Жамиятни расман рўйхатдан ўтказиш масаласини асосий вазифалардан бирига айлантириш шарт.
ЎИҲЖнинг ҳамма етакчи фаоллари, қайтариб айтаман, уларнинг асосий қисми бирликчилар эди, бу фикрни тўла қўллаб қувватлашди. Фақат бир киши бунга тиш-тирноғи билан қарши чиқиб, мени ҳайрон қолдирди. Бу одам – ишонган тоғларимиздан бири Толиб Ёқуб эди. Мен Толиб ака билан соатлаб телефонда гаплашдим, Вашингтонга келганларида юзма-юз гаплашдим. Толиб ака сиёсий масалаларга яқинлашишдан ўтдан қўрққандай қўрқарди, сиёсий партиялардан узоқ туришни истарди, жамият аъзоларини сиёсий партяларга яқинлашмасликка чақирарди. Жамиятни рўйхатдан ўтказишга принципиал қарши эди. Кейин билсам, у киши жамият фаолларига “Менинг уйимда “Бирлик” номини ҳам тилга олманг” каби шартлар қўйишгача етиб борибди, Адлия вазирлигининг ҳеч қандай принципиаллиги бўлмаган талабларини бажаришдан воз кечиб, Жамиятни рўйхатдан ўтказиш масаласини атайлаб боши берк кўчага олиб кирибди.
Мен ўша йиллари “Бирлик” халқ ҳаракати ва “Эрк” партияларининг ноқонуний бекор қилинган регистрацияларини тиклаш мақсадида фаолият олиб бориш учун ЎИҲЖ номига у пайтлар учун жуда катта миқдорда грант ҳам олиб бердим. Аммо, кейин маълум бўлишича, Толиб ака бу грант олингани, “Бирлик” ва “Эрк” регистрацияларини тиклаш учун фаолият олиб бориш кераклигини жамият аъзоларига ҳам билдирмабди. Табиий, ҳеч бир иш ҳам қилинмаган.
Толиб аканинг ўзини тутишида жуда шубҳали нуқталар кўп эди. Уларни тилга олиш ва муҳокама қилиш, ўйлайманки, Толиб ака истаган иш бўларди, чунки шундай қилинса, асосий масала четда қолиб, ҳамма гап ғийбатга айланарди. Шунинг учун, мен уларга эътибор бермаганман, ҳозир ҳам бермайман. Мен ўша пайтда бошқа бир нарсани аниқ кўрабошладим. Толиб ака ўз потенциалини тугатган, энди ибтидоий мониторингчиликдан бошқа нарсага қодир эмас.
Балки, баъзилар эшитишгандир, мен ўша вақтда қуйидаги сўзларни кўп марта айтганман ва ёзганман: Ўзбек ҳуқуқ ҳимоячилари йиғлашга шундай уста бўлиб кетишдики, уларнинг бутун дунёни кўз ёшларига ботириш ниятлари борга ўхшайди. Бу сўзларим айнан Толиб акага таалуқли эди.
Бунинг устига, очиқча айтиш керакки, Толиб ака худди Ардзинов каби, мутлақо ташкилотчиликдан хабари йўқ одам бўлиб, уни ўрганишни ҳам истамасди, балки ўрганолмасди. Ишларимизнинг бошланғич босқичларида сафдошларимизнинг қалбида демкратия ўти борлигиниг ўзи етарли эди. Аммо, кейинги босқичларда ташкилотчилик қобилияти бўлмаганлар аста-секин бошқарувдан четда қолабошладилар. Бу табиий нарса, лекин, минг афсуски, Толиб ва Михаил акалар бундан шекспирона фожеа қилишга бошлашди.
Шундай шароитда, биз илк Қурултойдаёқ Жамият раиси қилиб янги масалалар устида ишлайоладиган, ташкилотчилик қобилияти бор, кўпчиликни орқасидан олиб кетоладиган одамни сайлашга қарор қилдик. Бу масала ошкора муҳокама қилинди. Мутлақо кўпчилик, бу вазифани Васила Иноят бажаролиши хусусида фикр билдирди.
Кейин кўрдикки, Толиб Ёқуб энг демократик йўл билан раислик лавозимидан айрилса ҳам, Ардзиновнинг ишини қилиш, ички низолар чиқариш йўлидан кетади. Мен Толиб акани ЎИҲЖда қолдириб, сиёсий ҳуқуқлар масаласига урғу берадиган янги ташкилот тузиш кераклигини айтдим. Ниҳоят, 2002 йилнинг бошида шундай ташкилот тузилди, унга “Эзгулик” номи берилди.
Ўтган вақт ичида Васила Иноят раҳбарлигидаги бу ташкилот Ўзбекистондаги етакчи ҳуқуқ ҳимоячиси ташкилотига айланди, “Бирлик”нинг дастагини йўқотган ЎИҲЖ секин-аста, кутилганидек, йўқ бўлди. Васила Иноят айни замонда мухолифатнинг ўн йиллик фалажликдан чиқаришда ҳам асосий роль ўйнади, ва натижада, бутун дунё танийдиган сиёсатчига айланди. Шундай экан, Васила Иноятнинг Толиб ака томонидан ҳукуматнинг одами деб тарифлашга интилиши, нафақат аламзадалик, балки, мантиқсизлик мевасидир.
* * *
Толиб Ёқуб ўз мақолаларида жуда кўп ҳуқуқ ҳимоячиларини "фош қилгандек" кўринса ҳам, бир нарса дарҳол кўзга ташланади. У ерда номи тилга олинган кишиларнинг (Ардзинов, Зоҳидов, Икрoмовларнинг) Ўзбекистондаги сиёсий саҳнада сезиларли ўринлари йўқ, Толиб аканинг уларни тилга олишдан мақсади асосий нишонга Васила Иноят ва “Бирлик” Партияси олинганини ниқоблашга уринишдир. Ҳарҳолда Толиб ака ўз қилаётган иши учун ахир бир кун “Бирлик” олдида жавоб бериши кераклигини яхшигина тушунадиган одам.
Толиб ака бир туркум мақоласида Василанинг, демак, “Бирлик”нинг ҳам гўёки ҳукуматга ишлашини асослаш учун мутлақо уйдирма фактлар келтиради. Улар ва менга қарши отилган тошлар шунчалик мантиқсизки, уларни изоҳлаб ўтириш ортиқча. Шундай бўлса ҳам, вақти келганда, Толиб аканинг ҳозирги аҳволини яхшироқ тушунтириш учун, мен балки уларни ҳам қаламга оларман. Ҳозир эса, бу ёзувимни қуйидагича тамомламоқчиман.
Мен Толиб Ёқубнинг асосий иддаоларини мантиқсизлик деб баҳоладим ва баҳоларни асосладим. Бу математик олим учун ҳақорат бўлиши мумкин. Шу сабабли ўз ифодаларимни бироз юмшатишга ҳаракат қиламан.
Ўзбекларда, балки ҳамма мусулмон халқларида “Оллоҳ бировни жазоламоқчи бўлса, аввал уни ақлдан оздиради” деган гап бор. Шундан келиб чиқиб, мен бундай демоқчиман: “Эй, Оллоҳ! Толиб акани бундай жазолама, уни ўзинг афв эт. У потенциали тугагани учун четга чиқиб қолишининг сабабчиси ўлароқ мени кўриб ва Васила Иноятнинг “Бирлик” лидерларидан бирига айланиб кетганига рашк қилиб, биздан “даҳшатли” шаклда ўч олишгача етиб борган аламзада банданг, холос”.
Ким кимдир? Who is Who?Добавить
персону
Сулаймонов Ҳамдам
"Бирлик" Халқ Ҳаракати тузилган 1988 йилдан бери унинг фаоли бўлган Ҳамдам Сулаймонов 2003 йилда "Бирлик" Халқ Ҳаракати асосида тузилган "Би...
Добавить сведения