08 September 2006
03:00 -
23:00 - Режимбошининг кўксига яна бир медаль тақилди - 15:00 - Центральная Азия объявлена безъядерной зоной 9:00 - Абдураҳим Пўлат: Хатолар кечирилмайди, улардан хулоса чиқарибгина олға кетилади - 2 (янгиланган версия)
23:00 - Режимбошининг кўксига яна бир медаль тақилди - 15:00 - Центральная Азия объявлена безъядерной зоной 9:00 - Абдураҳим Пўлат: Хатолар кечирилмайди, улардан хулоса чиқарибгина олға кетилади - 2 (янгиланган версия)
23:00 - Режимбошининг кўксига яна бир медаль тақилди
Бугун Президент Каримов Оқсаройда ЮНЕСКО Бош директори Коичиро Матсуурани қабул қилди. Расмий хабарда таъкидланишича, ЮНЕСКО раҳбари самимий қабул учун диктаторимизга миннатдорчилик изҳор қилган. Меҳмон ўз ташкилоти хазинасини бойитиб турган юртимиздаги осори-атиқалар, қадимий мерос ва тарихий шаҳарларимиз юбилейлари муносабати билан ўтказилаётган тантаналарга юқори баҳо бериб, Каримовга "Боробудур" медалини топширган.
Бу медаль, дейди мухбиримиз, 23 йил мукаддам Индонезиянинг Бободур археолигик ёдгорлиги шарафига ташкил этилган. Инсониятнинг тинчлик, барқарорлиги, маданий меросни эъзозлаган арбобларига бериб борилади. Бу мукофотнинг гарчанд мамлакатимиздаги маданий мерос, анъана ва қадриятларнинг муаллифи бўлган халқимизни хўрлаётган шахсга берилишини хазм қилиш қийин бўлса-да, меҳмоннинг бу саҳовати жавобсиз қолмади. Матсуура жаноблари ҳам мамлакатимиздаги бир неча олий ўкув юртларининг фахрий докторига айланди.
15:00 - Центральная Азия объявлена безъядерной зоной
Центрально-Азиатский регион объявлен зоной, свободной от ядерного оружия. Договор об этом подписали сегодня в Семипалатинске министры иностранных дел Казахстана Касымжомарт Токаев, Киргизии Аликбек Джекшенкулов и Узбекистана Владимир Норов, первый замглавы МИД Таджикистана Саймумин Ятимов и посол Туркмении в Казахстане Мухамед Абалаков. В церемонии подписания документа приняли участие представители МАГАТЭ, Центра ООН по вопросам мира и разоружения в Азии и Азиатско-Тихоокеанском регионе, главы дипмиссий РФ, КНР, Монголии и Японии в Казахстане.
«Подписав договор, государства-участники возьмут на себя обязательства по запрету производства, приобретения и размещения ядерного оружия и его компонентов или других ядерных взрывных устройств», – сообщил ИТАР-ТАСС официальный представитель МИД Казахстана Ержан Ашикбаев.
Официальный представитель МИД России Михаил Камынин уже приветствовал это решение как «шаг в правильном направлении, который может способствать росту доверия и стабильности». //«Газета.Ru»
9:00 - Абдураҳим Пўлат: Хатолар кечирилмайди, улардан хулоса чиқарибгина олға кетилади - 2 (янгиланган версия)
2. Коммунистик Ўзбекистоннинг раҳбарлари Фарғонада бизга муҳтож бўлишди
1989 йил 28 май куни Тошкентда Ёзувчилар Уюшмасининг мажлислар залида “Бирлик” халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойи ўтказилди. Ташаббус гуруҳининг асосий ўйинчилари бир неча кун аввалдан Эркин Воҳидовни “Бирлик”га раис бўлишга ундаб кўрдик. Мен ўша пайтда ҳам шу фикрда эдим, ҳозир ҳам: бу каби лавозимларда номи чиққан машҳур одамларнинг ўтириши сиёсий маънода жуда муҳим.
Биринчидан, уларнинг исмиёқ ташкилотга келувчиларни, уни қўллаб қувватловчиларни рағбатлантиради. Айнан шу сабабли Ҳиндистон Миллий Конгресси сайловларда ютиб чиқиш учун ҳеч бир замон сиёсат билан шуғулланмаган Сонди Гандини (фамилияси Ганди, Ражив Гандининг хотини, машҳур Индира Гандининг келини) партия раҳбари қилди ва ҳақиқатда сайловларни ютди. АҚШниннг катталиги бўйича Ўзбекистондан қолишмайдиган Калифорния штатига ҳеч бир замон сиёсат биланг шуғулланмаган машҳур актер Арнольд Шварцнегр губернатор этиб сайланди. Бу одамлар партиянинг чиройли витринаси бўлиб қоладилар, ишни олиб борадиганлар эса, ҳақиқий сиёсатчилар бўлади.
Иккинчидан, бошга бирон бало келса, машҳурларни ҳимоя қилиш осон. Мисол учун узоққа бориб ўтиришнинг кераги йўқ. Энг янгиси Дадахан Ҳасаннинг тақдиридир. Ҳозир халқаро ташкилотлар, пресса жон жаҳди билан уни ҳимоя қилиш ишига киришишган. Бу жуда ҳам яхши. Аммо, ўтган йили 5 нафар “Бирлик” фаоли қамалганда, уларга қўйилаётган айблар ғирт сиёсий бўлишига қарамасдан, биз дунё жамоатчилиги ва прессанинг диққатини уларга етарлича қаратолмадик. Роса ҳаракат қилсак ҳам.
Шуларни 1989 йилдаёқ тушунганим учун, Эркин Воҳидов каби одамнинг “Бирлик”га раис бўлишини жуда истагандим. Аммо, Эркин ака ўша пайтда тўғридан-тўғри қўрқоқлик қилдилар, “Бирлик”нинг раҳбар органларига сайланишга рози бўлсалар ҳам, мингта баҳона билан раисликдан қочдилар. Мен раис бўлиб сайландим.
Аслида, ўша кунларда коммунистларга мухолифат бўлган ташкилотга раҳбарликни бўйинга олиш катта жасорот талаб қиларди. Мен жасоратим билан мақтанмоқчи эмасман, чунки, у сиёсий саводсиз ёзувчиларимиздан фарқли ўлароқ, бошланган жараёнларни орқага буриб бўлмаслигини жуда яхши тушунардим. Мени ўйлантирган бирдан бир нарса – яхшигина кетаётган илмий карьерамни бузишни истамаганимэди. Тўғрисини айтса, ўша пайтда Тошкентга эмас, Москвага бўйсинадиган катта ва келажаги буюк Конструкторлик Бюронинг директори бўлиш учун ҳаракат бошлаб юборган эдим. Космос масалалари билан шуғулланадиаг бу КБ ЎзКомпартия Марказкомининг шундай ёнида Анхорнинг нарига тарафидаги баланд қаватли янги бинони бутунлай эгалларди. Москвада бу КБ боғлиқ бўлган министрликда учрашувда ҳам бўлгандим. Улар КБнинг вақтинчалик директори бўлиб турган Храбров исмли бир рус йигити ўрнига одам қидиришаётганди. Лекин ҳаётим "Бирлик" билан боғлангач, секин аста илм-фандан чиқиб кетдим.
Қурултойнинг эртасигаёқ Москвага учиб келдим. Мақсадим – Москвада бошланган СССР халқ депутатлари қурултойидаги ўзбек депутатлари билан гаплашиш ва имкон борича уларнинг баъзиларини “Бирлик”ка тортиш эди. Агар менинг ўзим депутат бўлсам эдим, бу ишни анча осон ва самарали юритган бўлдим. Аммо буни мендан ҳам яхши тушунган Ўзбекистон раҳбарлари икки марта уринишимга қарамасдан, менинг номзодимни ўша сайловларда рўйхатга олдирмадилар. Биринчи марта, менга альтернатив ўлароқ муфтий Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуфни чиқарган бўлсалар, иккинчи марта режимниннг бугунги ялтоғи Абдулла Ориповни чиқардилар. Менинг номзодим руйхатга олинса эди, уларнинг иккаласини ҳам ютиб чиқардим, аммо рўйхатга олдирмадилар. У пайтда уларнинг бунга кучи етди.
Москвада Пўлат Охунов ва Тошкентдан сайланган депутат Володя Золотухин билан танишдим. Пўлат бироздан кейин “Бирлик”га аъзо бўлди, Володя эса, аъзо бўлмаса ҳам, демократ сифатида бизга кўп ёрдам берган.
Мен ўша кунларда Россия меҳмонхонасида тургандим. 3 июнь куни тушдан кейин, соат 3-4 лар бўлса керак, коридорда бир ўзбек йигити йўлимни тўсиб, жуда зарур иш билан Ўзбекистон делегациясининг расмий хонасига даъват қилди. Ҳукуматга қарши олиб бораётган ишларимдан норози бўлиб лекция ўқишмоқчи бўлса керак деб ўйладим ва уларнинг хонасига бормаслигимни билдирдим. “Сиз билан Совминимизнинг раиси Ҳамидулла Қодиров гаплашмоқчилар” деди у йигит. “Менинг у билан гаплашадиган гапим йўқ” дея йўлимни давом эттирдим. “У киши жуда муҳим масалани гаплашмоқчилар, машина ҳам юборганлар, пастда кутмоқда, илтомос киринг хонамизга”, деди у. Шундан кейин, “Ҳақиқатда муҳим масала шекилли” деб у айтган хонага кирдим.
Ҳамидулла Қодиров Ўзбекистон Министрлар Советининг Москвадаги ваколатхонасида экан. Телефон билан боғлаб беришди. “Тезда келмасангиз бўлмайди, мендек одам Сизни бекорга қидирадими. Машинам пастда кутмоқда”, деди у киши. Масала жиддий эканлигини тушунишга бошладим.
10-15 минутда ваколатхонага етиб бордим. Бино ичкарисига киришим билан мени ўша пайтда Компартиянинг Фарғона вилоят комитетида биринчи котиб лавозимида ишлаётган, кейинчалик Ўзбекистон Олий Совети раислигигача кўтарилган Шавкат Йўлдошев қучоқлаб қаршилади. Яна ҳайронлигим ортти.
Лирик чекиниш қилиб, Шавкат хусусида бир-икки оғиз гапирмоқчиман. У билан (у мендан 2-3 ёш катта) Москва Энергетика Институтида бирга ўқиганмиз, институтнинг Студентлар шаҳарчасида 5 йил бирга турганмиз, бир-бирмизга жуда яқин эдик. У кейинчалик мен билан бир группада ўқийдиган Дилбар исмли ўзбек қизига уйланди. Институтни битирганимиздан кейин мен Кибернатика институтида иш бошлаб, тезда аспирантурада ўқиш учун Москвага қайтдим. У ўзи туғилиб ўсган шаҳри Наманган кетди. Шу билан узоқ йиллар кўришмадик. Орқаворотдан у ҳукумат ва партия органларида ўсиб бораётганини эшитиб турардим.
Кейинчалик Шавкат Москвага, Компартиянинг Марказкомига келиб 2 йилча ишлади, тахминан 1985-87 йиллари. Шу вақтда алоқаларимиз қайтадан тикланди. У Москва марказидаги (Горький кўчасига яқин жойда) Марказкомнинг уйларидан бирда яшарди. Қўшни йўлакда Борис Ельцин туришини ҳам ундан эшитганман. Мен ўша пайтда фан доктори эдим, тез-тез Москвада бўлардим, деярли ҳар сафар Шавкатларникига ҳам кириб ўтардим.
1986 йилнинг 5 ноябри бўлса керак, аввалдан телефонлашиб унинг уйига келдим, йўқ экан, болалари ва Дилбар билан бироз гаплашиб ўтиргандик, ўзи ҳам келди. Ҳаёли паришон эканлигини яшириб бўлмасди. Мен билан жуда оз ва совуқ гаплашди. Мен ҳатто ундан хафа бўлиб, ичиимда, бу ерга иккинчи келмайман деб қарор қилдим.
Аммо, эртасига газеталарни ўқиб, нима бўлганини тушундим. Кеча Шавкат Марказком пленумидан келганини айтган бўлса ҳам, у ерда нима бўлганини мутлақо гапирмаганди. Бу каби байром олди мажлислар фақат байрамга бағишланишини билаганим учун, мен ҳам ҳеч нарса сўрамагандим. Ўша пленумда СССРнинг янги тарихида биринчи марта жанжал чиққан, Ельцин у ерда нутқ сўзлаб, КПССнинг сиёсатини очиқча танқид қилган экан. Бир оғиз сўз билан айтсак, қайта қуришнинг инқилобий қисми бошланганди. Партноменклатура шокка тушибди, Шавкат ҳам уларнинг ичида. Унинг ҳаёли паришонлигининг сабаби шунда экан.
Кейин Шавкат Ўзбекистонга қайтди. Аввал Сирдарё вилоят партия ташкилотига 2-чи котиб, сўнгра Фарғона вилоятига биринчи котиб бўлди. Бошқа кўришмадик, аминманки, бирон ерда кўришиб қолсак, танимагандек ўтиб ҳам кетган бўларди, чунки энди мен мухолифатда эдим.
Ўша куни Ўзбекистоннинг ваколатхонасида у мени қучоқ очиб кутиб олди. Фавқулодда бир нарса бўлганига яна ҳам ишондим. Биргаликда Ҳамидулла Қодировнинг одига кирдик.
Масала дарҳол аён бўлди. Фарғонада маҳаллий аҳоли билан Месхет турклари ўртасида жанжал чиққан, катта тўқнашувлар бўлган. Ҳатто бир кишини ўлгани ҳақида тўла тасдиқланмаган хабарлар бор экан. Мен ҳам даҳшатга тушдим. Аҳвол жиддий эканлигини тушунсам ҳам, тўғрисини айтса, қон тўкилганига ишонгим келмасди.
Қодиров гапнинг пўст калласини айтди: “Аҳвол жуда оғир. Ҳозир бошқа муаммоларни четга суриб турайлик. “Бирлик” бу масалада ёрдамчи бўлолишига ишонамиз, халқ сизларнинг гапларингизга қулоқ солади. Ҳозир Шавкат Йўлдошев бир гуруҳ махсус хизмат одамлари билан Фарғонага учади. Сиз ҳам у билан бориб одамларни тинчлаштиришга ёрдам берасизми? Рафиқ Нишонов ҳам шуни илтимос қилди”.
Табиий, розилигимни билдирдим. Даҳол аэропортга кетдик. Бир нарсаларни кутдик ва ниҳоят тахминан ярим кечаси самолётимиз учди. Катта бир самолетда 10 киши атрофида одам борди. Мен ухладим, қолганлар, Шавкат ҳам улар билан бирга, иккига бўлинган салоннинг бошқа бир қисмида фақат мажлис қилишди, билишимча, Фарғона билан доимий алоқада бўлишди
Маҳаллий вақт билан эрталаб Фарғонага қўндик. Ҳаммамизни ҳукумат одамларининг хонасига олиб киришди. КГБнинг вилоят бошқармаси бошлиғи, бир рус одами эди, вазият ҳақида маълумот берди. Кечаси билан қонли тўқнашувларда 80 дан кўп киши ўлганини айтганда, сочларим тикка бўлди дейишим мумкин.
КГБчи сўзини қуйидагича якунладгани аниқ эсимда: “Билишимизча, бу воқеаларни “Бирлик” уюштирган, аммо ҳозир улар билан шуғулланишга вақтимиз йўқ, асосий вазифамиз, иложи борича кўпроқ одамни қамаш бўлиши керак, кейин уларнинг ичидан айбдорларини топиб олаберамиз”. Кўринишидан, у Москвадан келган махсус самолёт ичида “Бирлик”нинг раиси ҳам бўлиши мумкинлигини ҳаёлига ҳам келтирмаган.
Мен дарҳол унга “ёпишдим”: “Мен “Бирлик”нинг раисиман. Ҳозир Москвадан келдим. Ахир сиз КГБчилар бизни пантюркист деб атагансизлар. Қандай қилиб биз ўз қавмимиз бўлган туркларага қарши чиқишимиз мумкин. Бу ҳаммаси ҳукуматнинг, унинг бир парчаси бўлмиш КГБнинг айби. Мамлакат сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий муаммолар ботқоғида ботар экан, ҳеч нарса қилолмаяпсиз. Қилолмайсиз ҳам. Чунки Сталиндан қолган иложи борича кўпроқ одамни қамаш, қамаш ва қамашдан (русчасига – сажать, сажать и сажать) бошқа нарсани билмайсиз”.
Шавкат мен тараф бўлиб, гапга нуқта қўйди: “Сиёсий раҳбариятнинг фикрича, бу ерда бирликчиларнинг қўли йўқ. Абдураҳим Пўлатов катталаримизнинг илтимоси билан ёрдамга келди, бирга ишлаймиз”.
Кейин обком биносига келдик. Шавкат, табиий ўз ишлари билан машғул бўлди. Мен билан ҳеч кимнинг иши йўқ. “Воқеаларнинг ўчоғи Марғилон ва Тошлоққа бормаймизми?” десам, Шавкат: “ У ерга бориш хавфли” дейди.
Вақт топиб “Бирлик”нинг Фарғона шаҳридаги фаолларимиздан, таниқли театр арбоби Иномжон Турсуновнинг олдига ҳам бориб келдим. У кечагина вилоятнинг бошқа бир районида “Бирлик”нинг вилоят конференциясини ўтказилгани, ўзи раис этиб сайланганини, шу сабабли ўзи ҳам воқеаларни фақат ҳукуматнинг радио ва телевидениеси орқали берилаётган хабарларидан кеча кечқурун ўрганганини айтди. Марғилон, Тошлоқ тарафида “Бирлик” яхши шаклланмаганини билдирди.
Шундан кейин қайтиб келиб Шавкат Йўлдошевга айтдим: “Мен Марғилонга боришим керак. Машина беринглар”. Обкомнининг бир машинасини беришди, шофер билан у ерга жўнадим. Марғилонга ўтадиган темир йўл устидаги кўприк ва ундан кейинги ерлар халқ лашкарларининг қўлида экан. Тош ва калтаклар билан қуролланган йигитлар бизни кўприк устида машинадан тушириб, унинг ҳаммаёғини текшириб, сўнгра орқага қайтишни талаб қилишди. Уларнинг обком машинаси ҳам қўрқитмасди. “Мен “Бирлик”нинг раисиман. У тарафга ўтишим керак” деган эди, “шуни айтмайсизми, ўтаверинглар” дейишди.
Коммунистик партиянинг Марғилон шаҳар комитетига келдик. Ўзкомпартия Марказкомининг идеология ишлари бўлими мудири Шаҳобиддан Зиёмов, ўзимизнинг бўлғуси 53-54 Салой Мадаминов ва бир қатор Тошкентдан олиб келинган одамлар бу ерда беркиниб ўтиришган экан. Бу муболаға эмас, ростдан ҳам бино автоматлар билан қуролланган, қўлларида темир қалқонлари ва тўқмоқлари бўлган қўшинлар билан ўраб олинган эди. Кўчалар бўм-бўш, ҳар замонда ичи тошлар билан қуролланган ёшларга тўла автобус ўтиб қоларди. Ёшлар ярим белларигача деразалардан чиқиб олишган бўлиб, бир нарсалар деб бақиришганда, ростдан ҳам одамнинг юрагига ғулғула тушарди. Воқеалар инқилоб киноларига ўхшаб давом этарди.
Ҳамма Месхет турклари шаҳар ташқарисига кўчирилган бўлиб, улар армия ҳимояси остида эдилар. Олиб кетишга улгурилмаган бир ёки икки оила шаҳар комитетининг ертўласида туришарди. Бир қарашда маҳаллий ўзбеклардпн ҳеч бир фарқи бўлмаган аёлларни, ҳеч анрсани тушунмасдан ўйин билан овора бўлиб юрган ёш болаларни кўриб юрак ачирди. Бир маҳал милиционерлар бир ёш турк йигитини олиб келишди. Ўлимдан зўрға қутқариб олишибди. Оёғида пойафзали ҳам йўқ, фақат пайпоқда келган бу йигитнинг кўзидаги кўрқувни кўриб, одам ўзини йиғидан тутиб туролмасди.
Кейинроқ қонли воқеаларнинг рақамлари эълон қилинди. Ўлганлар (бир неча нафар рус ва тожиклардан ташқари) тахминан тенг сонда ўзбек ва месхетлар бўлган. Биз туркларга нима бўлаяпти ўзи дея ҳайқиргинг келарди.
Ўша дақиқаларда эса, Марғилонда нима қилиш кераклигини ҳеч ким билмас, бугунми эртага аскарлар келишини айтишарди халос. Аммо, аҳвол шу шаклда давом этса, келаётган кечаси ҳам қон тўкилиши, талон-торож давом этиши муқаррарди.
Мениннг талабим билан бир неча киши (Зиёмов ва Салой Мадаминов ҳам уларнинг ичида) Тошлоққа кетдик. У ерда ҳам аҳвол шу. Ҳеч ким нима бўлаётганини билмайди. Менинг миямда эса фақат бир савол: “Нима қилиш керак?”.
Нихоят бир фикрга келдим. Район раҳбарларининг биридан сўрадим: “Диний раҳбарлардан кимни топиш мумкин?”. “Истаганингизни ҳозир топиб келаман” деди у. Мен расмий дин арбобларини эмас, норасмий лидерларни назарда тутаётганимни айтгандим, у “кетдик” деди ва бир маҳалладаги уйга олиб борди. У истаган одам йўқ экан, ўғли чиқди. 30-35 ёшлардаги бу йигит, бизни менсимаётганини ортиқча беркитиб ҳам ўтирмади. Лекин, мен “Бирлик”нинг раиси эканлигимни айтишим билан у тамомийла ўзгарди, уйга таклиф қилабошлади ва ниҳоят “хизмат?” деб сўради. Мен “бу воқеалар стихияли бўлаётган бўлса ҳам, қандайдир бошқарувчи одамлар бўлса керак, ўшалар билан учрашишни истардик” дедим. “Улар сизлар билан учрашмайди” деди йигит, оғзидан гап қочирганини тушунмай. Балки у буни тушуниб айтгандир, билмадим.
Яхши, дедим, мен, уларни бир митингга чақирсак-да, улар у ерда ўз дардларини айтсалар. Шуни уюштирса бўладими? Ҳа, деди у йигит. Шаҳар вакиллари митинг ўтказдиган жой фақатгина темир йўл вокзали олдидаги майдон бўла олишини айтишди. Ўша ерда ҳаммани соат кечқурун 7 да кутадиган бўлдик.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, менда норасмий диний лидерлар бўлаётган воқеаларга алоқадорлар деган шубҳа ҳам йўқ эди. Воқеалар қандайдир провокация билан бошланган, кейин жараённи тарафларнинг ўзи тушуниб тушунмасдан давом эттиришган деб ўйлайман. Лекин, бир нарсани билардимки, норасмий диний лидерлар худди биз каби одамларнинг ичида кўп бўлишади, ҳамма нарсадан хабарлари бор. Мақсадим шундан фойдаланиш бўлган.
Нима бўлса ҳам, айтилган вақтда майдонга тахминан 200-300 киши йиғилди. Кичик шаҳарча учун бу жуда катта митинг эди.
Аввалига Ўзбекистон ички ишлар вазири Вячеслав Мухторов, кейин Зиёмов, сўнгра шаҳар раҳбарларидан бири, кейин Ёзувчилар Уюшмасининг котиби деб таништирилган Салой Мадаминов гапиришди. Уларнинг ҳаммаси “одам ўлдириш, уй ёқиш” каби ишларнинг тупа-тузук одамларга нолойиқ эканлиги хусусида маданий лекция ўқишга ҳаракат қилишлари биланоқ, ғазабга тўлиб турган одамлар томонидан энг ёмон сўкиш сўзлари остида “нутқларини” кесишга мажбур бўлишди.
Норасмий сифатида менга энг охирида сўз берилди. Мен гапни бутунлай бошқа тарафдан бошладим: “Бу каби чиқишларнинг асл сабаби миллат чексиз ижтимоий-иқтисодий муаммолар чангалида қолганидир. Ҳаммаёқда ишсизлик, айниқса ёшлар келажакни кўрмаётганларидан тушкунликдалар, пулинг бўлса ҳам овқат тополмайсан. Ер берилмаётгани учун кўплаб оилалар битта ховлида тиқилиб яшашга маҳкумлар. Ҳоким тўраларнингг халқ билан ишлари йўқ. Бундай шароитда одамлар нима ҳам қилолардилар, шу каби чиқишлар қиладилар-да”. Одамларда: “Қўрбошимиз шу ерда экан-ку” деган кайфият пайдо бўла бошлаганини кўриб турибман.
Улар мени диққат билан тинглашаётганини кўрганимдан кейин гапни бошқа томонга бурдим: “Месхет турклари 40 йилдан бери ўз юртларига қайтиш учун курашмоқдалар. Биз ўз миллатдошларимиз, ўз диндошларимизга бу масалад ёрдам беришимиз керак. Ҳозир Москва ҳам Тошкентдаги ҳукумат ҳам уларни ўз юртига кўчиришга ваъда бермоқда. Улар энди бу ерга қайтиб келишмайди. Аммо, ҳозир одам ўлдириш ва уй ёқишнинг нима кераги бор. Турклар ўз юртларига кўчсалар, бу уйларни кўтариб олиб кетмайдилар-ку!”
Хуллас, митинчилар мавжуд муаммоларни ечиш талаби билан бу ерда ҳар куни митинг ўтказадиган ва маҳаллий ҳокимиятдан амалий қадамлар талаб қилиш учун курашадиган бўлиб тарқалишди. Марғилон шаҳар партия комитетининг котиби, унинг фамилияси Муҳидддинова эканлиги эсимда, шундай деб тўнғиллади: “Сиз ноформаллар шунақа-да, ҳамма ёқни митингга айлантирасиз”. Мен ҳам унга лойиқ жавобни бердим: “Одам ўлдириш ва уй ёқишдан кўра, митинглар ўтказилгани яхши эмасми? Албатта, сизларга қийинроқ бўлади, чунки исён билан ҳарбийлар шуғулланишади, митингларнинг талаблари билан эса ўзингиз шуғулланишингиз керак”.
Аминманки, ўша кунги воқеалар, хусусан, айтилган митинглар, КГБ тарафидан видеоларга олинган. Вақти келиб, менинг бу воқеаларни қанчалик тўғри ёритаётганим ўртага чиқади.
Бу воқеаларни эслашимнинг сабаби, “Бирлик” ўша вақтда халққа ва ҳокимиятга ўз таъсирини ўтказоладиган салоҳиятга эга бўлганлигини кўрсатишдир. Ўша вақтда одамлар бизни эшитишарди, эшитгач, бизни қўллаб қувватлашарди.
Ҳеч шубҳа йўқки, халқ бизни шундай қўлаб қувватлар экан, 1990 йилнинг бошига режалаштирилаётган парламент сайловларида юзлаб одамларимизни 500 кишилик Ўзбекистон Олий Советига сайлатишга кучимиз етарди.
Ҳамма нарсани ўйладик, керакли ҳамма нарсани қилдик, аммо, орамиздан 53-54 каби хоинлар чиқишини ўйламадик. Бу фақат менинг ёки “Бирлик”нинг хатоси эмас, бу ўзбек халқининг хатоси бўлди. Бу хато туфайли, халқимиз устидан зўравонлик қилолдилар, уни қонига ботирдилар, вақтинча бўлса ҳам қулликга маҳкум этдилар.
Ўша кунги кучимизни кўрсатувчи бошқа яна мисоллар бор. Уларни ҳам эслатмоқчиман.
(Давоми бор)
Бугун Президент Каримов Оқсаройда ЮНЕСКО Бош директори Коичиро Матсуурани қабул қилди. Расмий хабарда таъкидланишича, ЮНЕСКО раҳбари самимий қабул учун диктаторимизга миннатдорчилик изҳор қилган. Меҳмон ўз ташкилоти хазинасини бойитиб турган юртимиздаги осори-атиқалар, қадимий мерос ва тарихий шаҳарларимиз юбилейлари муносабати билан ўтказилаётган тантаналарга юқори баҳо бериб, Каримовга "Боробудур" медалини топширган.
Бу медаль, дейди мухбиримиз, 23 йил мукаддам Индонезиянинг Бободур археолигик ёдгорлиги шарафига ташкил этилган. Инсониятнинг тинчлик, барқарорлиги, маданий меросни эъзозлаган арбобларига бериб борилади. Бу мукофотнинг гарчанд мамлакатимиздаги маданий мерос, анъана ва қадриятларнинг муаллифи бўлган халқимизни хўрлаётган шахсга берилишини хазм қилиш қийин бўлса-да, меҳмоннинг бу саҳовати жавобсиз қолмади. Матсуура жаноблари ҳам мамлакатимиздаги бир неча олий ўкув юртларининг фахрий докторига айланди.
15:00 - Центральная Азия объявлена безъядерной зоной
Центрально-Азиатский регион объявлен зоной, свободной от ядерного оружия. Договор об этом подписали сегодня в Семипалатинске министры иностранных дел Казахстана Касымжомарт Токаев, Киргизии Аликбек Джекшенкулов и Узбекистана Владимир Норов, первый замглавы МИД Таджикистана Саймумин Ятимов и посол Туркмении в Казахстане Мухамед Абалаков. В церемонии подписания документа приняли участие представители МАГАТЭ, Центра ООН по вопросам мира и разоружения в Азии и Азиатско-Тихоокеанском регионе, главы дипмиссий РФ, КНР, Монголии и Японии в Казахстане.
«Подписав договор, государства-участники возьмут на себя обязательства по запрету производства, приобретения и размещения ядерного оружия и его компонентов или других ядерных взрывных устройств», – сообщил ИТАР-ТАСС официальный представитель МИД Казахстана Ержан Ашикбаев.
Официальный представитель МИД России Михаил Камынин уже приветствовал это решение как «шаг в правильном направлении, который может способствать росту доверия и стабильности». //«Газета.Ru»
9:00 - Абдураҳим Пўлат: Хатолар кечирилмайди, улардан хулоса чиқарибгина олға кетилади - 2 (янгиланган версия)
1989 йил 28 май куни Тошкентда Ёзувчилар Уюшмасининг мажлислар залида “Бирлик” халқ ҳаракатининг Таъсис қурултойи ўтказилди. Ташаббус гуруҳининг асосий ўйинчилари бир неча кун аввалдан Эркин Воҳидовни “Бирлик”га раис бўлишга ундаб кўрдик. Мен ўша пайтда ҳам шу фикрда эдим, ҳозир ҳам: бу каби лавозимларда номи чиққан машҳур одамларнинг ўтириши сиёсий маънода жуда муҳим.
Биринчидан, уларнинг исмиёқ ташкилотга келувчиларни, уни қўллаб қувватловчиларни рағбатлантиради. Айнан шу сабабли Ҳиндистон Миллий Конгресси сайловларда ютиб чиқиш учун ҳеч бир замон сиёсат билан шуғулланмаган Сонди Гандини (фамилияси Ганди, Ражив Гандининг хотини, машҳур Индира Гандининг келини) партия раҳбари қилди ва ҳақиқатда сайловларни ютди. АҚШниннг катталиги бўйича Ўзбекистондан қолишмайдиган Калифорния штатига ҳеч бир замон сиёсат биланг шуғулланмаган машҳур актер Арнольд Шварцнегр губернатор этиб сайланди. Бу одамлар партиянинг чиройли витринаси бўлиб қоладилар, ишни олиб борадиганлар эса, ҳақиқий сиёсатчилар бўлади.
Иккинчидан, бошга бирон бало келса, машҳурларни ҳимоя қилиш осон. Мисол учун узоққа бориб ўтиришнинг кераги йўқ. Энг янгиси Дадахан Ҳасаннинг тақдиридир. Ҳозир халқаро ташкилотлар, пресса жон жаҳди билан уни ҳимоя қилиш ишига киришишган. Бу жуда ҳам яхши. Аммо, ўтган йили 5 нафар “Бирлик” фаоли қамалганда, уларга қўйилаётган айблар ғирт сиёсий бўлишига қарамасдан, биз дунё жамоатчилиги ва прессанинг диққатини уларга етарлича қаратолмадик. Роса ҳаракат қилсак ҳам.
Шуларни 1989 йилдаёқ тушунганим учун, Эркин Воҳидов каби одамнинг “Бирлик”га раис бўлишини жуда истагандим. Аммо, Эркин ака ўша пайтда тўғридан-тўғри қўрқоқлик қилдилар, “Бирлик”нинг раҳбар органларига сайланишга рози бўлсалар ҳам, мингта баҳона билан раисликдан қочдилар. Мен раис бўлиб сайландим.
Аслида, ўша кунларда коммунистларга мухолифат бўлган ташкилотга раҳбарликни бўйинга олиш катта жасорот талаб қиларди. Мен жасоратим билан мақтанмоқчи эмасман, чунки, у сиёсий саводсиз ёзувчиларимиздан фарқли ўлароқ, бошланган жараёнларни орқага буриб бўлмаслигини жуда яхши тушунардим. Мени ўйлантирган бирдан бир нарса – яхшигина кетаётган илмий карьерамни бузишни истамаганимэди. Тўғрисини айтса, ўша пайтда Тошкентга эмас, Москвага бўйсинадиган катта ва келажаги буюк Конструкторлик Бюронинг директори бўлиш учун ҳаракат бошлаб юборган эдим. Космос масалалари билан шуғулланадиаг бу КБ ЎзКомпартия Марказкомининг шундай ёнида Анхорнинг нарига тарафидаги баланд қаватли янги бинони бутунлай эгалларди. Москвада бу КБ боғлиқ бўлган министрликда учрашувда ҳам бўлгандим. Улар КБнинг вақтинчалик директори бўлиб турган Храбров исмли бир рус йигити ўрнига одам қидиришаётганди. Лекин ҳаётим "Бирлик" билан боғлангач, секин аста илм-фандан чиқиб кетдим.
Қурултойнинг эртасигаёқ Москвага учиб келдим. Мақсадим – Москвада бошланган СССР халқ депутатлари қурултойидаги ўзбек депутатлари билан гаплашиш ва имкон борича уларнинг баъзиларини “Бирлик”ка тортиш эди. Агар менинг ўзим депутат бўлсам эдим, бу ишни анча осон ва самарали юритган бўлдим. Аммо буни мендан ҳам яхши тушунган Ўзбекистон раҳбарлари икки марта уринишимга қарамасдан, менинг номзодимни ўша сайловларда рўйхатга олдирмадилар. Биринчи марта, менга альтернатив ўлароқ муфтий Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуфни чиқарган бўлсалар, иккинчи марта режимниннг бугунги ялтоғи Абдулла Ориповни чиқардилар. Менинг номзодим руйхатга олинса эди, уларнинг иккаласини ҳам ютиб чиқардим, аммо рўйхатга олдирмадилар. У пайтда уларнинг бунга кучи етди.
Москвада Пўлат Охунов ва Тошкентдан сайланган депутат Володя Золотухин билан танишдим. Пўлат бироздан кейин “Бирлик”га аъзо бўлди, Володя эса, аъзо бўлмаса ҳам, демократ сифатида бизга кўп ёрдам берган.
Мен ўша кунларда Россия меҳмонхонасида тургандим. 3 июнь куни тушдан кейин, соат 3-4 лар бўлса керак, коридорда бир ўзбек йигити йўлимни тўсиб, жуда зарур иш билан Ўзбекистон делегациясининг расмий хонасига даъват қилди. Ҳукуматга қарши олиб бораётган ишларимдан норози бўлиб лекция ўқишмоқчи бўлса керак деб ўйладим ва уларнинг хонасига бормаслигимни билдирдим. “Сиз билан Совминимизнинг раиси Ҳамидулла Қодиров гаплашмоқчилар” деди у йигит. “Менинг у билан гаплашадиган гапим йўқ” дея йўлимни давом эттирдим. “У киши жуда муҳим масалани гаплашмоқчилар, машина ҳам юборганлар, пастда кутмоқда, илтомос киринг хонамизга”, деди у. Шундан кейин, “Ҳақиқатда муҳим масала шекилли” деб у айтган хонага кирдим.
Ҳамидулла Қодиров Ўзбекистон Министрлар Советининг Москвадаги ваколатхонасида экан. Телефон билан боғлаб беришди. “Тезда келмасангиз бўлмайди, мендек одам Сизни бекорга қидирадими. Машинам пастда кутмоқда”, деди у киши. Масала жиддий эканлигини тушунишга бошладим.
10-15 минутда ваколатхонага етиб бордим. Бино ичкарисига киришим билан мени ўша пайтда Компартиянинг Фарғона вилоят комитетида биринчи котиб лавозимида ишлаётган, кейинчалик Ўзбекистон Олий Совети раислигигача кўтарилган Шавкат Йўлдошев қучоқлаб қаршилади. Яна ҳайронлигим ортти.
Лирик чекиниш қилиб, Шавкат хусусида бир-икки оғиз гапирмоқчиман. У билан (у мендан 2-3 ёш катта) Москва Энергетика Институтида бирга ўқиганмиз, институтнинг Студентлар шаҳарчасида 5 йил бирга турганмиз, бир-бирмизга жуда яқин эдик. У кейинчалик мен билан бир группада ўқийдиган Дилбар исмли ўзбек қизига уйланди. Институтни битирганимиздан кейин мен Кибернатика институтида иш бошлаб, тезда аспирантурада ўқиш учун Москвага қайтдим. У ўзи туғилиб ўсган шаҳри Наманган кетди. Шу билан узоқ йиллар кўришмадик. Орқаворотдан у ҳукумат ва партия органларида ўсиб бораётганини эшитиб турардим.
Кейинчалик Шавкат Москвага, Компартиянинг Марказкомига келиб 2 йилча ишлади, тахминан 1985-87 йиллари. Шу вақтда алоқаларимиз қайтадан тикланди. У Москва марказидаги (Горький кўчасига яқин жойда) Марказкомнинг уйларидан бирда яшарди. Қўшни йўлакда Борис Ельцин туришини ҳам ундан эшитганман. Мен ўша пайтда фан доктори эдим, тез-тез Москвада бўлардим, деярли ҳар сафар Шавкатларникига ҳам кириб ўтардим.
1986 йилнинг 5 ноябри бўлса керак, аввалдан телефонлашиб унинг уйига келдим, йўқ экан, болалари ва Дилбар билан бироз гаплашиб ўтиргандик, ўзи ҳам келди. Ҳаёли паришон эканлигини яшириб бўлмасди. Мен билан жуда оз ва совуқ гаплашди. Мен ҳатто ундан хафа бўлиб, ичиимда, бу ерга иккинчи келмайман деб қарор қилдим.
Аммо, эртасига газеталарни ўқиб, нима бўлганини тушундим. Кеча Шавкат Марказком пленумидан келганини айтган бўлса ҳам, у ерда нима бўлганини мутлақо гапирмаганди. Бу каби байром олди мажлислар фақат байрамга бағишланишини билаганим учун, мен ҳам ҳеч нарса сўрамагандим. Ўша пленумда СССРнинг янги тарихида биринчи марта жанжал чиққан, Ельцин у ерда нутқ сўзлаб, КПССнинг сиёсатини очиқча танқид қилган экан. Бир оғиз сўз билан айтсак, қайта қуришнинг инқилобий қисми бошланганди. Партноменклатура шокка тушибди, Шавкат ҳам уларнинг ичида. Унинг ҳаёли паришонлигининг сабаби шунда экан.
Кейин Шавкат Ўзбекистонга қайтди. Аввал Сирдарё вилоят партия ташкилотига 2-чи котиб, сўнгра Фарғона вилоятига биринчи котиб бўлди. Бошқа кўришмадик, аминманки, бирон ерда кўришиб қолсак, танимагандек ўтиб ҳам кетган бўларди, чунки энди мен мухолифатда эдим.
Ўша куни Ўзбекистоннинг ваколатхонасида у мени қучоқ очиб кутиб олди. Фавқулодда бир нарса бўлганига яна ҳам ишондим. Биргаликда Ҳамидулла Қодировнинг одига кирдик.
Масала дарҳол аён бўлди. Фарғонада маҳаллий аҳоли билан Месхет турклари ўртасида жанжал чиққан, катта тўқнашувлар бўлган. Ҳатто бир кишини ўлгани ҳақида тўла тасдиқланмаган хабарлар бор экан. Мен ҳам даҳшатга тушдим. Аҳвол жиддий эканлигини тушунсам ҳам, тўғрисини айтса, қон тўкилганига ишонгим келмасди.
Қодиров гапнинг пўст калласини айтди: “Аҳвол жуда оғир. Ҳозир бошқа муаммоларни четга суриб турайлик. “Бирлик” бу масалада ёрдамчи бўлолишига ишонамиз, халқ сизларнинг гапларингизга қулоқ солади. Ҳозир Шавкат Йўлдошев бир гуруҳ махсус хизмат одамлари билан Фарғонага учади. Сиз ҳам у билан бориб одамларни тинчлаштиришга ёрдам берасизми? Рафиқ Нишонов ҳам шуни илтимос қилди”.
Табиий, розилигимни билдирдим. Даҳол аэропортга кетдик. Бир нарсаларни кутдик ва ниҳоят тахминан ярим кечаси самолётимиз учди. Катта бир самолетда 10 киши атрофида одам борди. Мен ухладим, қолганлар, Шавкат ҳам улар билан бирга, иккига бўлинган салоннинг бошқа бир қисмида фақат мажлис қилишди, билишимча, Фарғона билан доимий алоқада бўлишди
Маҳаллий вақт билан эрталаб Фарғонага қўндик. Ҳаммамизни ҳукумат одамларининг хонасига олиб киришди. КГБнинг вилоят бошқармаси бошлиғи, бир рус одами эди, вазият ҳақида маълумот берди. Кечаси билан қонли тўқнашувларда 80 дан кўп киши ўлганини айтганда, сочларим тикка бўлди дейишим мумкин.
КГБчи сўзини қуйидагича якунладгани аниқ эсимда: “Билишимизча, бу воқеаларни “Бирлик” уюштирган, аммо ҳозир улар билан шуғулланишга вақтимиз йўқ, асосий вазифамиз, иложи борича кўпроқ одамни қамаш бўлиши керак, кейин уларнинг ичидан айбдорларини топиб олаберамиз”. Кўринишидан, у Москвадан келган махсус самолёт ичида “Бирлик”нинг раиси ҳам бўлиши мумкинлигини ҳаёлига ҳам келтирмаган.
Мен дарҳол унга “ёпишдим”: “Мен “Бирлик”нинг раисиман. Ҳозир Москвадан келдим. Ахир сиз КГБчилар бизни пантюркист деб атагансизлар. Қандай қилиб биз ўз қавмимиз бўлган туркларага қарши чиқишимиз мумкин. Бу ҳаммаси ҳукуматнинг, унинг бир парчаси бўлмиш КГБнинг айби. Мамлакат сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий муаммолар ботқоғида ботар экан, ҳеч нарса қилолмаяпсиз. Қилолмайсиз ҳам. Чунки Сталиндан қолган иложи борича кўпроқ одамни қамаш, қамаш ва қамашдан (русчасига – сажать, сажать и сажать) бошқа нарсани билмайсиз”.
Шавкат мен тараф бўлиб, гапга нуқта қўйди: “Сиёсий раҳбариятнинг фикрича, бу ерда бирликчиларнинг қўли йўқ. Абдураҳим Пўлатов катталаримизнинг илтимоси билан ёрдамга келди, бирга ишлаймиз”.
Кейин обком биносига келдик. Шавкат, табиий ўз ишлари билан машғул бўлди. Мен билан ҳеч кимнинг иши йўқ. “Воқеаларнинг ўчоғи Марғилон ва Тошлоққа бормаймизми?” десам, Шавкат: “ У ерга бориш хавфли” дейди.
Вақт топиб “Бирлик”нинг Фарғона шаҳридаги фаолларимиздан, таниқли театр арбоби Иномжон Турсуновнинг олдига ҳам бориб келдим. У кечагина вилоятнинг бошқа бир районида “Бирлик”нинг вилоят конференциясини ўтказилгани, ўзи раис этиб сайланганини, шу сабабли ўзи ҳам воқеаларни фақат ҳукуматнинг радио ва телевидениеси орқали берилаётган хабарларидан кеча кечқурун ўрганганини айтди. Марғилон, Тошлоқ тарафида “Бирлик” яхши шаклланмаганини билдирди.
Шундан кейин қайтиб келиб Шавкат Йўлдошевга айтдим: “Мен Марғилонга боришим керак. Машина беринглар”. Обкомнининг бир машинасини беришди, шофер билан у ерга жўнадим. Марғилонга ўтадиган темир йўл устидаги кўприк ва ундан кейинги ерлар халқ лашкарларининг қўлида экан. Тош ва калтаклар билан қуролланган йигитлар бизни кўприк устида машинадан тушириб, унинг ҳаммаёғини текшириб, сўнгра орқага қайтишни талаб қилишди. Уларнинг обком машинаси ҳам қўрқитмасди. “Мен “Бирлик”нинг раисиман. У тарафга ўтишим керак” деган эди, “шуни айтмайсизми, ўтаверинглар” дейишди.
Коммунистик партиянинг Марғилон шаҳар комитетига келдик. Ўзкомпартия Марказкомининг идеология ишлари бўлими мудири Шаҳобиддан Зиёмов, ўзимизнинг бўлғуси 53-54 Салой Мадаминов ва бир қатор Тошкентдан олиб келинган одамлар бу ерда беркиниб ўтиришган экан. Бу муболаға эмас, ростдан ҳам бино автоматлар билан қуролланган, қўлларида темир қалқонлари ва тўқмоқлари бўлган қўшинлар билан ўраб олинган эди. Кўчалар бўм-бўш, ҳар замонда ичи тошлар билан қуролланган ёшларга тўла автобус ўтиб қоларди. Ёшлар ярим белларигача деразалардан чиқиб олишган бўлиб, бир нарсалар деб бақиришганда, ростдан ҳам одамнинг юрагига ғулғула тушарди. Воқеалар инқилоб киноларига ўхшаб давом этарди.
Ҳамма Месхет турклари шаҳар ташқарисига кўчирилган бўлиб, улар армия ҳимояси остида эдилар. Олиб кетишга улгурилмаган бир ёки икки оила шаҳар комитетининг ертўласида туришарди. Бир қарашда маҳаллий ўзбеклардпн ҳеч бир фарқи бўлмаган аёлларни, ҳеч анрсани тушунмасдан ўйин билан овора бўлиб юрган ёш болаларни кўриб юрак ачирди. Бир маҳал милиционерлар бир ёш турк йигитини олиб келишди. Ўлимдан зўрға қутқариб олишибди. Оёғида пойафзали ҳам йўқ, фақат пайпоқда келган бу йигитнинг кўзидаги кўрқувни кўриб, одам ўзини йиғидан тутиб туролмасди.
Кейинроқ қонли воқеаларнинг рақамлари эълон қилинди. Ўлганлар (бир неча нафар рус ва тожиклардан ташқари) тахминан тенг сонда ўзбек ва месхетлар бўлган. Биз туркларга нима бўлаяпти ўзи дея ҳайқиргинг келарди.
Ўша дақиқаларда эса, Марғилонда нима қилиш кераклигини ҳеч ким билмас, бугунми эртага аскарлар келишини айтишарди халос. Аммо, аҳвол шу шаклда давом этса, келаётган кечаси ҳам қон тўкилиши, талон-торож давом этиши муқаррарди.
Мениннг талабим билан бир неча киши (Зиёмов ва Салой Мадаминов ҳам уларнинг ичида) Тошлоққа кетдик. У ерда ҳам аҳвол шу. Ҳеч ким нима бўлаётганини билмайди. Менинг миямда эса фақат бир савол: “Нима қилиш керак?”.
Нихоят бир фикрга келдим. Район раҳбарларининг биридан сўрадим: “Диний раҳбарлардан кимни топиш мумкин?”. “Истаганингизни ҳозир топиб келаман” деди у. Мен расмий дин арбобларини эмас, норасмий лидерларни назарда тутаётганимни айтгандим, у “кетдик” деди ва бир маҳалладаги уйга олиб борди. У истаган одам йўқ экан, ўғли чиқди. 30-35 ёшлардаги бу йигит, бизни менсимаётганини ортиқча беркитиб ҳам ўтирмади. Лекин, мен “Бирлик”нинг раиси эканлигимни айтишим билан у тамомийла ўзгарди, уйга таклиф қилабошлади ва ниҳоят “хизмат?” деб сўради. Мен “бу воқеалар стихияли бўлаётган бўлса ҳам, қандайдир бошқарувчи одамлар бўлса керак, ўшалар билан учрашишни истардик” дедим. “Улар сизлар билан учрашмайди” деди йигит, оғзидан гап қочирганини тушунмай. Балки у буни тушуниб айтгандир, билмадим.
Яхши, дедим, мен, уларни бир митингга чақирсак-да, улар у ерда ўз дардларини айтсалар. Шуни уюштирса бўладими? Ҳа, деди у йигит. Шаҳар вакиллари митинг ўтказдиган жой фақатгина темир йўл вокзали олдидаги майдон бўла олишини айтишди. Ўша ерда ҳаммани соат кечқурун 7 да кутадиган бўлдик.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, менда норасмий диний лидерлар бўлаётган воқеаларга алоқадорлар деган шубҳа ҳам йўқ эди. Воқеалар қандайдир провокация билан бошланган, кейин жараённи тарафларнинг ўзи тушуниб тушунмасдан давом эттиришган деб ўйлайман. Лекин, бир нарсани билардимки, норасмий диний лидерлар худди биз каби одамларнинг ичида кўп бўлишади, ҳамма нарсадан хабарлари бор. Мақсадим шундан фойдаланиш бўлган.
Нима бўлса ҳам, айтилган вақтда майдонга тахминан 200-300 киши йиғилди. Кичик шаҳарча учун бу жуда катта митинг эди.
Аввалига Ўзбекистон ички ишлар вазири Вячеслав Мухторов, кейин Зиёмов, сўнгра шаҳар раҳбарларидан бири, кейин Ёзувчилар Уюшмасининг котиби деб таништирилган Салой Мадаминов гапиришди. Уларнинг ҳаммаси “одам ўлдириш, уй ёқиш” каби ишларнинг тупа-тузук одамларга нолойиқ эканлиги хусусида маданий лекция ўқишга ҳаракат қилишлари биланоқ, ғазабга тўлиб турган одамлар томонидан энг ёмон сўкиш сўзлари остида “нутқларини” кесишга мажбур бўлишди.
Норасмий сифатида менга энг охирида сўз берилди. Мен гапни бутунлай бошқа тарафдан бошладим: “Бу каби чиқишларнинг асл сабаби миллат чексиз ижтимоий-иқтисодий муаммолар чангалида қолганидир. Ҳаммаёқда ишсизлик, айниқса ёшлар келажакни кўрмаётганларидан тушкунликдалар, пулинг бўлса ҳам овқат тополмайсан. Ер берилмаётгани учун кўплаб оилалар битта ховлида тиқилиб яшашга маҳкумлар. Ҳоким тўраларнингг халқ билан ишлари йўқ. Бундай шароитда одамлар нима ҳам қилолардилар, шу каби чиқишлар қиладилар-да”. Одамларда: “Қўрбошимиз шу ерда экан-ку” деган кайфият пайдо бўла бошлаганини кўриб турибман.
Улар мени диққат билан тинглашаётганини кўрганимдан кейин гапни бошқа томонга бурдим: “Месхет турклари 40 йилдан бери ўз юртларига қайтиш учун курашмоқдалар. Биз ўз миллатдошларимиз, ўз диндошларимизга бу масалад ёрдам беришимиз керак. Ҳозир Москва ҳам Тошкентдаги ҳукумат ҳам уларни ўз юртига кўчиришга ваъда бермоқда. Улар энди бу ерга қайтиб келишмайди. Аммо, ҳозир одам ўлдириш ва уй ёқишнинг нима кераги бор. Турклар ўз юртларига кўчсалар, бу уйларни кўтариб олиб кетмайдилар-ку!”
Хуллас, митинчилар мавжуд муаммоларни ечиш талаби билан бу ерда ҳар куни митинг ўтказадиган ва маҳаллий ҳокимиятдан амалий қадамлар талаб қилиш учун курашадиган бўлиб тарқалишди. Марғилон шаҳар партия комитетининг котиби, унинг фамилияси Муҳидддинова эканлиги эсимда, шундай деб тўнғиллади: “Сиз ноформаллар шунақа-да, ҳамма ёқни митингга айлантирасиз”. Мен ҳам унга лойиқ жавобни бердим: “Одам ўлдириш ва уй ёқишдан кўра, митинглар ўтказилгани яхши эмасми? Албатта, сизларга қийинроқ бўлади, чунки исён билан ҳарбийлар шуғулланишади, митингларнинг талаблари билан эса ўзингиз шуғулланишингиз керак”.
Аминманки, ўша кунги воқеалар, хусусан, айтилган митинглар, КГБ тарафидан видеоларга олинган. Вақти келиб, менинг бу воқеаларни қанчалик тўғри ёритаётганим ўртага чиқади.
Бу воқеаларни эслашимнинг сабаби, “Бирлик” ўша вақтда халққа ва ҳокимиятга ўз таъсирини ўтказоладиган салоҳиятга эга бўлганлигини кўрсатишдир. Ўша вақтда одамлар бизни эшитишарди, эшитгач, бизни қўллаб қувватлашарди.
Ҳеч шубҳа йўқки, халқ бизни шундай қўлаб қувватлар экан, 1990 йилнинг бошига режалаштирилаётган парламент сайловларида юзлаб одамларимизни 500 кишилик Ўзбекистон Олий Советига сайлатишга кучимиз етарди.
Ҳамма нарсани ўйладик, керакли ҳамма нарсани қилдик, аммо, орамиздан 53-54 каби хоинлар чиқишини ўйламадик. Бу фақат менинг ёки “Бирлик”нинг хатоси эмас, бу ўзбек халқининг хатоси бўлди. Бу хато туфайли, халқимиз устидан зўравонлик қилолдилар, уни қонига ботирдилар, вақтинча бўлса ҳам қулликга маҳкум этдилар.
Ўша кунги кучимизни кўрсатувчи бошқа яна мисоллар бор. Уларни ҳам эслатмоқчиман.
(Давоми бор)
